Transkriptionssystem (Sprachatlanten)

E Dranskriptionssyschtem isch e Lütschrift, wu mer drmit in ere gordnete Art d Lüt vu dr gsprochene Sproch ufs Babiir bringt.

E Dranskriptionssyschtem vu romanische un alemannische Atlante

Dr Sprochatlas vu dr ditsche Schwiz (SDS) un dr Elsässisch Sprochatlas (ALA) verwände e Lütschrift (Dranskriptionssystem), wu an s Syschtem vum Eduard Böhmer un vum Graziadio Ascoli aglähnt isch un scho im AIS (Sprach-und Sachatlas Italiens und der Südschweiz, Zofingen 1928–40) (NavigAIS-web Interaktive Version) agwändet wore isch. Dr Südweschditsch Sprochatlas (SSA) het d Lütschrift vu dr Schwizer mit e baar gleine Abassunge ibernumme. Aü anderi sprochwisseschaftligi Arbete in dr oberditsche Dialäktologii verwände des Dranskriptionssyschtem, do drunter isch dr Vorarlbärger Sprochatlas un dr Sprochatlas vu Bayrisch-Schwabe.

In noch wennig entwickleter Form isch e Variante vu däm System anne 1924 in dr „Teuthonista – Zeitschrift für deutsche Dialektforschung und Sprachgeschichte“ vereffentligt un fir alli Arbete zur Pflicht gmacht wore, wu in däre Zitschrift hän solle vereffentligt wäre. Drum redet mer aü vu dr Teuthonista.

D Grundzeiche vu däm Syschtem sin d Buechstabe vum latiinische Alphabet. Bi dr Vokal verträtte d Grundzeiche (also a, e, i, o , ö, u un ü) e „neutralen, mittleren Gehörseindruck“ (Seidelmann) vu däne Lüt. Abwichunge vu däm normale Ghersiidruck wäre dur „diakritischi Zeiche“, also Hekli, Pinkt, Akzänt usw. agä. Diä diagritische Zeiche wäre an allene Buechstabe im gliche Sinn brücht. S folgt e Darstellung, wu aber lang nit vollständig isch:

D Schriibung vu dr Vokal

• Längene vu Vokal wäre mit eme Iberstrich kännzeichnet, so bedittet ē e langs e.
• E uffini Üssproch wird dur e untergschriibes Hekli adittet, wu noch rächts grichtet isch, also zum Biispiil ę – des wird drno wiä in 'Herbst' im Hochditsche üsgsproche. Extrem uffini Üssproch vum e wird dur zwei Hekli azeigt – un het dr Wärt vum ä in Späck in dr Weschtschwiz. Mit „uffe“ isch d Effnung vum Müül gmeint, dr Her-Iidruck isch do „witt, breit, stumpf, dumpf, dunkel“. Mer schwätzt drum vum e „breite e“ oder eme „dunkle a“
• E gschlossini Üssproch wird dur e Unterpunkt kännzeichnet, extrem gschlossini dur zwee Unterpunkt. S Zeiche ẹ kunnt z. B. im Briisgaüer Wort /bẹlds/ (Pelz) un /ẹbər/ vor. Mit „gschlosse“ isch wider d Stellung vum Sprächwärkziig gmeint, dr Her-Iidruck isch „äng, spitzig“. So isch dr Her-Iidruck vum i im oberrhiinalemannische Hit (Hüüt) spitzig /hịd/, in hit (hüt) isch er stumpf /hįd/.
• Üsserdäm verwände d Atlante bi dr Vokal wennigi speziälli Grundzeiche. So lit im SDS æ zwische iberuffenem a un iberuffenem e. Reduktionsvokal (abgschwächti Vokal) wäre as umkehrti Buechstabe gschriibe, Schwah (s abgschwächt e) sieht drno eso üs: ə.

D Schriibung vu dr Konsonante

• Bi dr Konsonante wird s Zungespitze-r as r gschriibe, s Zäpfli-r as R; dr „ich-Lüt“ wird as X gschriibe, dr „ach-Lüt“, wu kehlig glingt, as x. Aü bi dr Konsonante gits no verschiidini diakritischi Zeiche.

Gränze vu dr Lütschrift

Ass mer e Lütschrift brücht, lit do dra, ass d tatsächlig gsproche Sproch viil meh Lüt ufwiist wiä diä 24 Buechstabe vum Alphabet darstelle.
Bi dr witerentwicklete Teuthonischta-Lütschrift ka mer braktisch jede Lüt vu dr mänschlige Sproche ufs Babiir bringe, mer goht vum e Grundzeiche, z. B. ‚e‘ üs un basst des dur diagritischi Zeiche eso a, ass dr tatsächlig Lüt dargstellt isch.
Zum diä Schrift richtig läse oder gar schriibe, mueß mer üsbildet un giäbt sii; aber e Nit-Fachmann, wu e Dialäkt guet kännt, ka erkänne, was gmeint isch un ka sich eweng iiläse.

E Broblem bi der Darstellung in däm Artikel, aber aü in dr Sprochatlante isch, ass nit mit Tondokumänte gschafft wird, sondern ass zum Biispiil e Grundzeiche fir e Vokal (z. B. a) mit eme Vokal üs dr Standardsproch oder eme Dialäkt erklärt wird. Numme wäre halt aü d Vokal vu dr Standartsproch nit iberal glich üsgsproche (lueg bit Literatür, König) un jede het ebis anders im Ohr. S fählt do ebis wiä e Stimmgable in dr Müssik.

Wämmer Dialäkt transkribiärt (in Schrift iberdrait), spiilt viil Subjektivs nii un so ischs vorkumme, ass einzelni Exploratore vu dr Atlante (diä wu dr Dialäkt vor Ort ufgnumme hän) s glich Wort eweng anderscht ufgschriibe hän. Bim e Verglich vu zwee Elsässer un vu zwee Schwizer Exploratore isch s zürchisch Wort Bäse („Besen“) vu dr Elsässer mit a gschriibe wore, vu dr Schwizer mit æ bzw. as e mit zwei Hekli. Des sin aber kenni grobe Abwichunge, do gohts un Nüangse. Immerhin ka dur so Abwichunge dr Iidruck vun ere fiine Sprochgränz (vun ere gleine Isoglosse) entstoh, wu gar kenni isch. So suggeriäres d Atlante an dr elsässisch-schwizer Gränz.

Lueg aü

Orthographie, Alemannischi Schriiwiise, Dieth-Schryybig

Literatür

• Rudolf Hotzenköcherle: Einführung in den Sprachatlas der deutschen Schweiz. Bände A und B, Bern 1962.
• Erich Seidelmann: Das Transkriptionssystem. In: Einleitung zum Südwestdeutschen Sprachatlas. Hrsg. von Hugo Steger; Volker Schupp. Marburg 1993.
• Werner König: Atlas zur Aussprache des Schriftdeutschen in der Bundesrepublik Deutschland. Ismaning 1989.