Las

d Festi Passava stoot dai, wo die antiiki Akropolis vo Las gsii isch

Las (altgriech. ὁ Λᾶς, Lās m.; ἡ Λᾶ, Lā f.; bim Homer: Λάας, Lăas m.) isch en antiiki Periökestadt und e wichtige Hafe vo Sparta gsii, wo spööter zo de Eleutherolakone ghört hett. De Name vo de Stadt bidüttet nochem Stephan vo Byzanz „Fels“, isch aso en Ablaitig vom griechische Wort láas m. (λᾶας) „Stai, Fels“. D Iiwooner wered Laer (agr. Λᾶοι, Lāoi m.Pl.) gnennt. Am Ort vo de antiike Akropolis isch im Mittelaalter d Festi Passava gstande.

Bischriibig vo de antiike Stadt

De Pausanias, wo um 160 n. Chr. d Stadt bsuecht hett, bischribt i siim Raisefüerer Raise z Griecheland (3.24.6–11) Las und sini Umgebig echli gnoier. Deno isch d Stadt zwösched drai Högle glege, 10 Stadie (2 km) fo de Chüste ewegg und 40 Stadie (7½ km) süüdwestlich fo Gythion. Sinerzitt isch d Akropolis ofem Högel Asia (Ἀσία) i Trömmer glege, vorem Toor isch e Staatue vom Herakles und e Siigmool vo de Makedoone und zmittst i de Ruiine stoot no de Tempel vo de Athena Asia. Vor de Stadt selber isch de Brune Galako (Γαλακώ „Milchigi“), wo wege de Wasserfarb de Name heb, und debii sind s Gymnasion und en aaltertüümlichi Staatue vom Hermes. Am Hang vom Högel Ilion (Ἴλιον) stoot e Tempel för de Dionysos und ufem Gupf ann för de Asklepios. De Tempel vom Apollon Karneios isch bim Högel Knakadion (Κνακάδιον „Krokusberg“). Öppe 5 Stadie (guet 900 m) vo de de Stadt ewegg flüüsst de Fluss Smenos (Σμῆνος), wo vorzüüglichs Tringgwasser füert. Süüdlich fo de Mündig is Meer litt ufeme Vorpirg de Tempel vo de kretische Göttin Diktynna, wo d Laer jedes Joor e Fest för d Göttin fiire tüend. Im Piet Araïnon (Ἀράϊνον) litt s Graab vom Stadtgründer Las, mittere Staatue.

Laag

Di antiiki Stadt Las werd nordöstlich vom hüttige Dorf Chosiári (Χωσιάρι) i de Kato Mani identifiziert, wo südwestlich vo de Stadt Jýthio (Γύθειο) litt, wo aidüttig mitem antiike Gythion identifiziert were cha. Di antiiki Akropolis vo Las werd ufem Högel Passavá (Πασσαβά) lokalisiert, wo im Mittelaalter d Frangge e Festi baut hend, wobii de süüdöstlich Tail vo de antiike Stadtmuur i di fräänggischi Muur integriert woren isch. Süüdlich vo dem Högel isch e Quelle, wo weleweeg d Galako isch und denebet hets Spuure vomene gröössere hellenistische Bau, velicht d Öberrest vom Gymnasion. Ahand fo de späärliche Fünd litt di antiiki Stadt innere chliine Ebni zwösched drai Högel: im Noorde Passavá, im Süüdoste Mastroléo (Μαστρολέο) und im Weste Mýtikas (Μύτικας). De Fluss Smenos haisst hütt Turkóvrysi (Τουρκόβρυση „Törggebrune“). De antiiki Hafe vo Las isch a de Bucht vo Vathý (Βαθύ) glege. Antiiki Fünd het mer do vor alem im Süüdoste vo de Bucht gmacht. Uf Luftufnaame und Sattelitebilder chamer guet di röömischi Hafemoole erchene, wo hütt underem Wasser litt, well sich d Chüste nodisnoo absenkt. S Vorpirg wo die Hafebucht bildet haisst hütt Ajeranó (Αγερανός) und me ninnt aa, ass de moderni Name de antiiki fortsetzt. De Tempel vo de Diktynna dörst uf dem Vorpirg gstande sii und d Archäologin Chelsea schloot voor, as die antiike Öberrest östlich vo de Chile A. Nikolaos vom antiike Diktynnaion stamid. S Piet vom antiike Las isch archäologisch nie systemaatisch erforscht woore und d Fünd sind schlecht dokumentiert. E gnoieri Bischriibig isch de vom Edward S. Forster im Band 13 vom Annual of the British School at Athens.

Gschicht

d Städt vo de Eleutherolakone nochem Pausanias

Vorgschichtlichi Zitt

De Högel Passavá isch scho i de Staizitt uufgsuecht wore, wien e Stugg Obsidian zaigt, wo do gfunne woren isch, und nume vo Mentsche do ane broocht wore si cha. Us em Helladikum (1400–1100 v. Chr.) sind e paar wenigi Scherbe gfunde wore und verlicht no Staiblögg. Allerdings chönd die Fünd nöd gnau datiert were. De Högel vo Passavá isch vo sinnere Aart und Laag her e typische Ort, wo i de mykenische Zitt Sidlige baut wore sind.

Griechischi Antiiki

Di antiiki Stadt cha ahand vo archäoloogische Fünd vo de Protogeometrische Zitt (10. Jh. v. Chr.) bis i d Röömerziit datiert were. Us de archaische Zitt (8.–6. Jh. v. Chr.) stamed meeriri intressanti Objekt, allne voraa e Herme, wo inen Widderchopf endet. S isch guet mögli, as die Herme de Hirtegott Karneios darstellt, wo mitem Apollon verschmolzen isch. si chönnt aber o di vom Pausanis bischribnigi altertüümliche Staatue vom Hermes sii. Us de gliich Zittperioode stammt e Bronzestatuette vom Pan, ebefalls e Hirtegott. O de underi Tail vomene lakoonische Helderelief isch gfunde wore. Si zaigt, wie die andere Relief vo dere Art, e Maa imene Chiton, wo ufeme Thron mit Loiefüess sitzt. Au en Inschrift stammt us de archaische Zitt, si nennt de Manename Erymnidas. Las isch doozmool e Periökestadt vo Sparta gsii und e wichtige Hafe. Nochem Ephoros sai Las under de erste Herakliide, da sind d Könige vo Sparte, ais vo de sechs Piet vo Sparta gsii und sai vo dene zom Haafe uusbaut wore.

Z erstmool gnennt werd Las vom Homer im Schiffkatalog vo de Ilias. Druus chamer schlüüsse, as Las im 9. Jh. v. Chr. e wichtige Oort gsii isch:

οἵ τε Λάαν εἶχον ἠδ᾽ Οἴτυλον ἀμφενέμοντο

„Die wo Laas bsitzet und i de Aue vo Oitylos wonet.“

Us de Klassische Zitt (480–330) stammt zimmli vill Keramik vom Högel Passavá. Im Peloponnesische Chrieg (431–404 v. Chr.) isch er de Chriegshafe vo de spartanische Flotte gsii. Öppe i dem Zittruum isch vermuetli d Akropolis vo Las mittere polygonale Muur bifestigt woore. Nochdem glii drufabe de Hafe vo de Nochburstadt Gythion, wo nume sibe Kilometer nördlich litt, uusbaut woren isch, hett Las a Bidüttig verloore.

Au us de hellenistische Zitt (323–146) chunnt recht vill Keraamik vom Högel Passavá. Us Vathý stammt e Marmoorsteele mit Bluememuster. Ebefalls vo doo stammt e Graabstai us dere Zitt, wo vier Näme drufgschrebe wore sind. Ane 219/8 v. Chr. isch im Makedonisch-Röömische Chrieg de makedonischi König Philipp V., nochdem er Sparta eroberet het, miteme Heer bis as Vorpirg Tainaron zoge. S makedonische Heer isch bi Asine, vermuetli bim hüttige Skutári glege, zruggschlage wore und hett bim Karnion glaageret. Dodemit isch woll s Hailigtum vom Apollon Karneios bi Las gmaint. D Laer hend e Tail vom makedoonische Heer, wo sich vom Hoptheer glööst ghaa hett, öberwältigt und d Sigestrophäe uf de Akropolis uufgstellt.

Well de spartanischi König Nabis (ermordet 192 v. Chr.) Geld bruucht het für sini Chriegsplään, het er afange die riiche Börger vo Sparta uusquetsche. E paar vo dene sind uf Las gfloche. 195 v.Chr. hett de Römer Titus Flamininus Gythion eroberet und de Nabis hett müese kapituliere. Drufabe hend sich meriri Städt, vor alem die a de Chüste, vo Sparta loosgsait und de Bund vo de Eleutherolakonen („fraiji Lakone“) ggründet. Die 24 Städt sind vo de Röömer, wo doozmool chräftig i de griechische Politik mitgmischlet hend, under de Schutz vom Achäische Bund gstellt wore. D Spartaner aber, wo jetzt kann aigne Hafe mee ghaa hend, hend ane 189 v. Chr. znacht Las öberfale, aber d Laer hend sich erfolgriich gweert.

Röömmerzitt

Ane 146 v.Chr isch d Peloponnes zo de römische Provinz Macedonia choo. Debii isch Las witter e Mitgliid vom Bund vo de Eleutherolakone blebe. I de römische Chaiserzitt het Las e Uufschwung erlebt und s hett as en aigeständigi Polis afange aigni Bronzemünze prääge. Di aalti Stadt ofem Högel Asia isch uufggee wore und i de Ebeni süüdlich vom Hügel isch e noiji Stadt entstande miteme Gymnasion. Us de Röömmerzitt stammt e Graabstai vomene Chind, wo mit drizeni gstoorben isch und mit Ebhoimuster verziert isch. Di letschte historische Zügnis sind d Münze usem iigende 3. Jh. De Chaiser Diokletian (284 bis 305) hett de Bund vo de Eleutherolakone uufglööst. S groossi Erdbebe vo 375 mue bim Hafe groossi Schäde agrichtet haa, d Stadt selber isch möglicherwiis weniger hert troffe wore. Wen d Stadt uufgee woren isch, cha nöd bistimmt were.

Passava

Charte vo de Festi Passava

I de Chrützzüüg hend d Franzoose uf de Peloponnes s Förstetuum Achaia ggründet. Debii isch d Mani em Baron Jean de Neuilly as Lehe ggee wore. De het a de Stell vo de antike Akropolis vo Las d Festi Passava (griech. Κάστρον Πασσαβᾶ, Kástron Passavá; osman. Pasova kalesi) baue loo. Lang hett sini Famili d Festi nöd chöne bhaalte, denn scho 1262 isch d Mani wider zum Byzantinische Riich choo. D Festi isch strategisch guet glege, a de wichtigste Strooss vom Lakonische Golf an Messenische Golf öber de Taygetos. D Burgmuur vo Passava isch hütt no guet erhaalte. Si isch tailwiis uf de antiike Stadtmuure vo Las uufbaut wore. I de Festi sind no Spuure vonere Moschee und anderne Baute erhaalte.

d Baronii Passava

Passava isch im 13. Joorhundert e Baronii vom fränkische Förstetum Achaia gsii. Um 1230 het de Först Geoffroy II. de Villehardouin zwölf Baroniie vergee . Debii het de Jean de Nully d Baronii Passava (Passavant) öberchoo und isch zodem no zom Erbmarschall vo Achaia ernennt wore. De het ane 1219 am Chrützzug vo Damiette tailgnoo ghaa und isch drufabe in Tienst vom Först vo Achaia trette. Er hett i sinnere noi Baronii e Festi baut, woner Passavant gnennt hett, ageblich nochem französische Schlachtruef passavant! (passe avant! „förschi!“, oder pas avant „nöd witter!“). D Festi dörst geg 1250 fertig baut gsii sii, denn 1248 isch es em Guillaume II. de Villehardouin gglunge, ganz Lakonie z underwerfe. Er het debii nebet Mistrá (Mizithrá) no zwoo Burge uf de Mani errichte loo, um d Melinger, e slawische Stamm, wo i de Berge glebt hend, under d Kontrole bringe.

De Jean de Nully het d Schwöster vom Gautier de Rosières, em Baron vo Akóva, ghüroote und vo dere e Töchter ghaa, d Marguerite de Passavant. 1259 isch de Först Guillaume II. i de Schlacht vo Pelagonia vo de Byzantiner gfange wore und z Konstantinopel under Arrest gstellt wore. Nochdem d Marguerite de Passavant 1261 as Gaissle uf Konstantinopel gschickt woren isch, het de byzantinisch Chaiser 1262 de Guillaume II. fraigloo, doch hett de sini Burge Mistra, Monemvasia und Leftron müese as Priis för sini Fraihait em Chaiser öbergee. Doozmol isch offebaar au Passavant byzantinisch wore und is Despotat Mistra iiglideret wore.

D Marguerite de Passavant hett öber zee Joor as Gaissle z Konstantinopel glebt. Wo si zrugg cho isch, het si müese um ere siis Eerb chämpfe, denn ere siin Onkel, de Gautier de Rosière, isch öppe zwai Joor vorene gstoorbe und het ere d Baronii Akova vermacht. Erst, nochdem si 1276 de Jean de Saint-Omer ghüroote hett, isch ere e Tail vo Akova öbergee wore. De Jean de Saint-Omer hett den vo sim Schwigervatter de Titel Marschall vo Achaia gerbt. Da Paar het e Soo ghaa, de Nicola III. vo Saint-Omer, wo denn spööter de Titel Marschall vo Achaia gerbt het. Passava isch aber offebaar byzantinisch blibe.

1460 het de osmaanischi Sultan Mehmed II. de Eroberer Mistra ignoo und dodemit d Peloponnes underworffe. D Venediger hend sich aber no chöne zwanzg Joor uf de Mani halte und erst im Vertraag vo 1479 isch d Mani ade de Osmaane öbergee wore. Doch d Grieche hend scho länger underem Griech Kladá gege di noie Herre rebelliert. Bi de Iinaam vo de Festi Passava dör d Osmaane söll noch de lokaale Öberliferig, d Töchter vom Burgherr usem Fenster ggumpet sii, demit si nöd i Gfangeschaft grooti.

Passava werd denn erst wider im Joor 1601 gnennt, wo e spanischi Flotte d Mani agriffe und debii o Passava öberfale und plünderet hett .

Im Vorfeld vom Venezisch-Törggische Chrieg isch Passava vo de Osmaane uusbaut wore. Nochdem aber d Venediger underem Doge Francesco Morosini (1688–1694) Passava ignoo hend, hend die d Festi gschliffe. Aber scho 1715 hend d Törgge Passava zruggeroberet und si hend d Festi ernoieret. Bim Orlow-Uufstand ane 1770 hend griechischi Rebele under anderem o Passava ignoo, nochdem d Törgge eri Truppe abzoge ghaa hend. De Uufstand isch im Uuftrag vo de russische Zarin Katharina II. vo de russische Groofe Orlow aazettlet woore um s Osmaanische Riich z schwäche. För d Russe isch d Rechnig uufggange aber d Maniote sind witter bim Osmaanische Riich blibe und d Törgge hend d Festi Passave stärcher uusbaut.

1780 hend d Osmane s Hopt vo de maniotische Famili Grigorákis gfangegnoo und hiigrichtet. Die Famili isch doozmool die mächtigsti i de nordöstliche Mani gsii. Us Raach hend d Maniote drufabe Passava gstürmt und afange ali törggische Mane, Fraue und Chind z ermoorde. D Törgge hend aber e politische Schachzuug gmacht und de Zanet Grigorákis, de Neff vom Hiigrichtete, zwunge, de Bey vo de Mani z weere. Passava isch sitt denn nöme biwont und baufälig wore.

Literatur

• Antoine Bon: La Morée Franque. Paris (1969).
• Edward S. Forster: Gythium and the N.W. Coast of the Laconian Gulf. I: The Annual of the British School at Athens 13, 1906–1907, S. 232ff. (The Site of Las).
• Yves Lafond: Las. In: Der Neue Pauly (DNP). Band 6, Metzler, Stuttgart 1999, ISBN 3-476-01476-2, Sp. 1158.
• Graham Shipley: Lakedaimon. i: Mogens Herman Hansen (Hrsg.): An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford 2004, ISBN 0-19-814099-1, S. 598.
• Ramsay Traquair: Laconia: I. Mediaeval Fortresses. I: The Annual of the British School at Athens 12 (1905/6), S. 262 (Charte), S. 274f.