Orthal

Da Wikipedia-Àrtìkel ìsch gschrìwa ìn Orthal.

Orthal ìsch a nèia Methoda fer güet Elsassisch schriwa. Dr Name isch e Kunstwort us Orthographe alsacienne.
's ìsch s Ergebnis vu-n-era Gmeinsàmàrwet wo vìl Dialektkenner mìtgmàcht han, unter dr Leitung vum Profasser Edgar Zeidler. Sa han nohdankt, wia ma àm beschta d verschìdena elsassischa Mundàrta kännt schriwa.

Zil vu Orthal[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Hàuiptidee vu Orthal ìsch àss dia Schribempfehlunga fer àlla Elsasser eifàch zum Versteh sotta sìì. Àlla verschìdena Dialekta, vu Norda bis Süda vum Elsàss, känna dia Methoda benutza, obwohl àss sa nìt gliich üssgsprocha wara.
D Referanz vum Elsassischa ìsch s Hochditscha ; àlso s gschrìwena Elsassischa müeß, wenn meeglig, ìm Ditscha gliicha. So ìsch's eifàcher zum Lasa, un kààt ìn da zweischprochiga (Frànzeesch / Ditsch) Klàssa unterrìchta wara. Dia Methoda hàt zìmlig Erfolg, zum Beispil ìn da régionàla elsassischa Blättla (Zittung "L'ALSACE", "Haut-Rhin Magazine") oder uff zweisprochiga Schìlder wia ìm Elsassischa Ecomusée oder àm Nèiweiher-Stàuidàmm. S OLCA, s elsassischa Sprochàmt, hàt sa aui ààgnumma.

Uffbàuiung vu dr Methoda[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Ànna 2003 hàt's a erschta Version gaa, wo "Graphal"^[1] gheißa hàt. Zwìscha 2003 un 2008 ìsch d Methoda noch verbessert worra, un heißt jetzt "Orthal". Ìn dara Zitt sìn ìm gànza Elsàss ungfahr 400 "dictées" gmàcht worra fer ze sah, wàs geht un wàs nìt funktioniart. Vìl Litt han do dràà mìtgmàcht: dr Profasser Edgar Zeidler, s Verein AGATE (dàs heißt Académie pour une graphie alsacienne transfrontalière), sina Schialer, sina Studanta un àlli Dialektkenner wo zitter mehreri Johra àn dr Volkshochschüel z'Milhüsa sini elsassischi Schribwarikstàtt bsüecha.

Dr Edgar Zeidler un d Danielle Crévenat-Werner, beidi Sprochwìssaschàftler un Mundàrtforscher, han a Büech gschrìwa: "Orthographe alsacienne – Bien écrire l'alsacien de Wissembourg à Ferrette" (elsassischa Orthographie – Güet Elsassisch schriwa vu Weißabürri bis Pfìrt).^[2]

Ànna 2016 ìsch a verbesserta Fàssung vu Orthal üssakumma.^[3]

Prinzip[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Ìn dara Methoda gìbt's a Zeicha fer jeder Lütt, oder mankmol zwei zur Üsswàhl.

Beispil vun'ma a Fàll mìt zwei Meegligkeita: dräi oder drèi, güet oder güat

Ma sott ìmmer schriwa wia ma d Sproch üsssprìcht un heert. Obwohl àss ma s Hochditscha garn àls Referanz nìmmt, sìn dia àlla Meegligkeita rìchtig:

klein oder glein
trürig oder drürig
Knopf oder Chnopf

Wenn zwei Wärter gliich üssgprocha wara und doch àndra Beditunga han, noh sott ma wìrklig s Hochditscha àls Referanz namma.

Zum Beispil:
 kehra - gheera (Hochditscha: kehren - gehören)
 kenna - känna (Hochditscha: kennen - können)
 Hàg  - Hàck (Hochditscha: Hag   - Hacke)
 retta - redda (Hochditscha: retten - reden)

A Büechstàb ohna Akzant wìrd üssgsprocha wia uff Hochditsch.

Zum Beispil: Markt, ditsch, renna, Ohr, rutscha

Nàtiirlig ìwernìmmt Orthal d Büechstàwa mìt Umlàut vum Hochditscha

Zum Beispil: Vöjjel, Hüss, Äpfel

un àui die Diphtonga.

Zum Beispil: Sundgäu, beleuchte, Kaiser, Heimet, Frau

Fer d Fall, wo's ìm Hochditscha nìt gìtt, kombiniart Orthal logischerwiis ditschi Büechstàwa.

Zum Beispil: liab, güet (oder güat), blöi, Bàuim, fräi (oder frèi)

Wenn's nìt ànderscht geht, halfa àls àui frànzeescha Zeicha üss.

Zum Beispil fer dr Diphtong è+i: frèi, drèi, nèi
un fer é+i: fréi, dréi

Orthal benutzt bsundra Akzanta. A Büechstàb mìt'm a Akzant wìrd ànderscht üssgsprocha àls uff Hochditsch, uff'ra elsassischa Àrt.

mìtem sehr offena i, wo nooch àn é steht. (IPA: [e])

Zum Beispil: Kìnd, dìck, Frìnd, hìtta

mìtem dunkla a, wo sìch fàscht wia ìm Frànzeescha en àheert.

Zum Beispil: làng, tànza, Mànn

mìtem offena u, wo sìch fàscht wia s Frànzeescha on àheert.

Zum Beispil: Lùscht, Wùnder, dùmm, nùi (Hochditscha: neu)

S Hochditscha ìsch àui d Referanz fer d Konsonant àschriiwa. Wenn s Elsassischa wia s Hochditscha üssgsprocha wìrd, wìrd's gliich gschrìwa. Wenn's ànderscht üssgsprocha wìrd, müeß s Gschrìwena dr Unterschìd màcha.

Zum Beispil: Sport (IPA: [ʃp]), Stüehl (IPA: [ʃt]) àwer: bescht, erscht

ss un ß làuifa wia uff Hochditsch zitter dr Rachtschriiwungreform: "ss" noh'ma kurza Vokàl, "ß" noh'ma lànga Vokàl.

Zum Beispil: Wàsser, Stroß

Normàlawiis sott ma d Wärter schriiwa wia me sa heert...

Àlso: Bàim, Pàis, Frài, Làich ìn Milhüsa
oder: Boim, Pois, Froi, Loich ìn Colmer

...doch d Erfàhrung vu 5 Johr Unterrìcht zeigt, àsses besser ìsch, wenn ma d Referanz ìm Hochditscha seht, drum dr Kompromiss fer Milhüsa un Colmer:

Bàuim, Pàuis, Fràui, Làuich (Hochditscha: Baum, Pause, Frau, Lauch)

A Rot fer Orthal z'erkenna[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Àlla Schrìftàrta han ìhra Bsunderheita. Orthal ìsch zìmlig witt har vu dr Dieth-Schrìftàrt, d Hàuiptregel vu Orthal hanka àn dr Verwàndschàft mìt em Hochditscha.

Dr „ì“ ìsch a „e“ (IPA:[e]) wo verwanda wìrd àm Plàtz vu'ma „i“ ìm Wort uff Hochditsch.
D Lütt „a“ un „à“, un Diphtong „aui“, sìn ànderscht às ìn da tràditionnella Schrìftàrta.

Vergliich vu Orthal mìt àndra Schrìftàrta
Lütt (uff Orthal)	IPA	Orthal	Nathan Katz	Auguste Lustig	André Nisslé	Dieth	Hochditsch
à	ɑ	Wàsser	Wasser	Wasser	Wàsser	Wasser	Wasser
a	a	Gald	Gàld	Gàld	Gald	Gäld	Geld
à /a	ɑ / ɐ	màcha, sàga	mache, sage	mache, sage	màcha, sàga	mache, saage	machen, sagen
ì	e	ìn, Frìnd	in, Frind	in, Frind	en, Frend	ìn, Frìnd	in, Freund
e, ä	ɛ	fremd, Ärmel	fremd,	fremd	främd, Ärmel	Èèrmel	fremd, Ärmel
ia (ìm Owerelsàss)	ɪ̯ɐ oder ɪ̯ə	Liad	Lied	Lied	Liad	Lied	Lied
àui	ɑɪ̯	kàuifa	käufe	kaüfe	kàuifa	kaife	kaufen
lànger ì	eː	nìder, sìht		, sieht	neder, seht	nììder, sììt	nieder, sieht
sp / st àm Ààfàng vum Wort	ʃt / ʃt	spot, steh		spot, steh	schpot, schteh	spoot, stee	spät, stehen
schp / scht ìn dr Mìttla vum Wort	ʃt / ʃt	luschtig, Waschpa	luschtig		luschtig, Waschpa	luschtig, Wäschpe	lustig, Wespe