Zum Inhalt springen

Langues d'oïl

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
(Witergleitet vun Langues d’oïl)
Langues d'oïl
Verbreitig: Nordfrankriich, Belgie, Kanal Insle,Nordweschtschwiiz, Kanada
Sprecher: über 1.4 Millione (Passivkentniss warschynts viil höher)
Linguistischi
Klassifikation:
Unterteilige:
Offizieller Status
Amtssprooch vo: Kanal Insle, Wallonie

D' Langues d'oïl sin e Gruppe vo romanische Sproche z Nordfrankrych un z Belgie und i dr Schwiiz. S'hütigi Französisch hät sich entweder usem Dialekt vo Paris entwigglet oder usenere überregionale Lingua Franca. D'meischti Langues d'oïl sin akut vum Usschterbe gfärdet un sin zum gröschte Teil usem öffentliche Läbe verschwunde.

D'Bezeichnig Langues d'oïl chunt vum Altfranzösische wort für jo, oïl wo sich vum Latiinische hoc ille (des isch's) ableitet. D'Langues d'oïl werre so vo dä Langues d'oc bzw. em Okzitanische unterschyde.

Gschicht

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D'Langues d'oïl hän sich wie alli Romanischi Sproche usem Vulgärlatiin entwigglet. Do debi hän verschiedni Yflüss ä Roll gspiilt: s'lokal verschidni Gallische Substrat, verschiedni lokali Eigeheite un d'verschiide starki germannischi Bsidlig. Ufem Gebiet vum ehemalige Gallie hän sich so drei Sproche usbildet: d'Langues d'oïl im Norde, d'Langues d'oc im Süde un s'Franko-Provenzalisch im Oschte. Debi unterscheide sich d'Langues d'oïl durch: d'Dipthongierig im Norde (Byspiil: Latiinisch [mel] (Honig) isch im Norde zu [miəl] worre), d'Abschwächig vomene Vokal am Wortende wenn s'latiinischi Wort meh wie ei Silbe gha hät (Byspiil: [vita] (Läbe) isch im Norde zu [vi] worre, im Süde zu [vida] un im Oschte zu [via]), im Norde isch [d] un [t] zwüsche zwee Vokal verschwunde, dr Luut [s] isch im Norde verschwunde (Byspiil: Latiinisch [fəsta] (Fescht) isch im Norde [fət] oder [fəta] worre aber im Süde glych blybe) un wyteri phonetischi Luutveränderige.

ä Schild uf Normännisch uf Jersey

Niidergang vo de regionale Schriftsproche

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Sytem 13te Johrhundert hen d'Volchssproche uf Choschte vum Latiin au im schriftliche Gebruch Fortschritt gmacht, ohni dass d'Sproch vo Paris e bsundri Stellig ygnumme het. Am End vo däm Johrhundert het sich des gändert, s'Francien, d'Sproch vo dr Île-de-France, het sich uf Choschte vo regionali Standards durchgsetzt un d'uffäligere Regionalisme sin verschwunde. Des isch zumene grosse Deil aa dr geografischi Lag vo dr Île-de-France glege (im Zentrum vo de Langue d'oïl, dodurch het's Gmeinsamkeite mit alli andri Variante gha). Aber au aa dr grössri politischi Macht vum Chönig, vorallem aber am wirtschaftliche un politische Niidergang vo denne Regione wo früeher führend i dr Literatur gsi sin.

1285 isch s'Gschlecht vo de Herzög vo dr Champagne usgstorbe, d'Stedt vo dr Pikardie hen aa Yfluss un Wohlstand verlore un d'Normandi isch scho 1203 mit em Abschnitt vo England als kulturels Zentrum usgschaltet worre[1]. Dr letschti wichtigi Autor, wo no mit dütlichi regionali Forme gschribe het, isch dr Jean Froissart, wo uf Pikardisch gschribe het un um 1405 gstorben isch. Dr Hundertjährigi Chrieg het die Entwicklig numme bschleunigt.

Mitem Ufchomme vum Buechdruck het sich dr Standard vo Paris wyter gfeschtigt, allerdings isch d'grossi Mehrheit vo Drück immer no uf Latinisch gsi. Züe derre Zit het sich d'Sproch vo Paris au i regionali Archiv durchgsetzt[2]

Trotzdäm hen sich regionali Bsunderheite als Relikt schynts no e Zit lang ghalte. Imene Teggscht vo dr Mitte vum 15te Johrhundert, La Farce de Maître Pierre Pathelin wird aastatt merdeux, merdoulx gschribe (als Reim mit doulx). Des isch e Merchmool vum Normännisch un Pikardisch[3]. Aasunschte isch de Teggscht komplet i dr Sproch vo Paris.

Im Süde, wo d'gsprocheni Sproch immer no Okzitanisch gsi isch, isch für offizieli Dokument meischtens no Latiin un zumene Deil d'Regionalsproche bnutzt worre. Wenn aber Französisch gschribe worre isch, no immer dr Dialäkt vo Paris[2] Am End vum 14te Johrhundert isch d'Sproch vo Paris au usserhalb vum Sprochruum vo de Langues d'oïl etabliert gsi; züe derre Zit ischs d'Amtssproch vum ganze frankoprovenzalische Sprochruum, vum Limousin un Auvergnisch, wo Dialäkt vo dr Langue d'oc sind, gsi un het sich unufhaltsam wyter nooch Süde usbreitet[4]

1539 het dr Chönig François dr Erschte s Gsetz 'Edikt vo Villers-Cotterês unterzeichnet. Do wird feschtgleit dass wege “Sache wo durch d'schlechti Verständlichkeit vo latiinischi Wörter wo i de Beschlüss verwendet worre sin passiert sin” vo jetz aa alli offizieli Beschlüss:

soient prononcez, enregistrez et delivrez aux parties en langage maternel francoys et non aultrement.
"i dr Französischi Muettersproch un i keiner andre usgrüefe, ufgschribe un de Beteidigte züegsandt werre solle".

Was gnau mit langage maternal françoys gmeint isch isch nüt ganz chlor. S'chönt sich entweder um s'Francien handle, oder eifach um d'Volchssproch[5]. S'Hauptziil vum Gsetz isch allerdings s'Latiin gsi, nüt d'Regionalsproche.

D'französische Chönig hen kei represivi Sprochpolitik betrybe, s'isch ihne vorallem drum gange dass ihri Gsetz umgsetzt worre sin. D'Yführig vum Francien als Amtssproch isch vorallem wege dem vo Vorteil gsi, wyl d'Bürokrati so het chönne effektiver schaffe; i wellere Sproch die Bschlüss allerdings dr Bvölkrig mitteilt worre sin isch nüt wichtig gsi. I dr Normandi isch zum Biispiil no bis zur Revolution s'Gericht im regionale Patois abghalte worre.[6] Des goht au us verschiedni Gsetz vorem Edikt vo Villers-Cotterês hervor. S'Edikt vo Moulins vo 1490 schrybt langage françois ou maternal (französischi oder Muettersproch) für d'offizieli Korreschpondenz vor, im Edikt vo Is-sur-Tille vo 1535 isch vo en françoys ou a tout le moins en vulgaire dudict pays (uf Französisch oder z'mindeschtens i dr Volchsproch vum Land) d'Red. Dr Zweck devo isch gsi s'Latiin als Amtssproch usz'schalte, ob jetz durch s'Francien oder durch d'Lokalsproch isch am Aafang egal gsi. Trotzdäm isch bis 1539 numme no i Navarre un Roussillon e Regionalsproch d'Amtssproch gsi (Gaskonisch bzw. Katalanisch).[7]

Yfluss vo de Langues d'oil uf s'Standardfranzösisch

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Au noochdäm sich s'Francien als Schriftsproch durchgsetzt gha het, hen Autore d'Standardsproch durch regionali Usdrügg berychret. Näbe Latiinisme un Lehnwörter usem Italienische, sin d'Patois vo dr Langue d'oïl d'wichtischi Quell vo Neologisme gsi. Im 16te Johrhundert, aagfange mitem François Rabelais, hen französischi Autore immer meh uf bodeständigi Wörter zruggriffe. Dr Pierre de Ronsard, wo züe dr Pléiada, emene Chreis vo Dichter, ghört het, het zum Biispiil gschribe:

Tu sçauras dextrement choisir et approprier à ton œvre les vocables plus significatifs des dialectes de nostre France, quand ceux de ta nation ne seront assez propres ne signifians, ne se faut soucier, s'ils sont gascons, poitevins, normans, manceaux, lionnois ou d'autre pays, pourveu qu'ils soyent bons, et que proprement ils expriement ce que tu veux dire.
“Du söttsch zur Erfüllig vo dym Zweck d'Wörter mit dr gröschti Bedütig us de Dialäkt vo üsrem Frankriich ussüeche un dym Vokabular aaeigne; falls d'Wörter vo dynrer Nation nüt würdig oder bedütend gnüeg sin, bruuch mer sich kei Sorge mache, ob's gaskonischi, poitevanischi, normännischi, manzanischi [Lorrainisch], lyonesischi oder us andri Biet sin, solang sie güet sin un des wo du wöttsch sage gscheit ussdrügge.”

Dr Philosoph Michel de Montaigne het sich au mit Vokable usem Süde bedient wenn ihm s'Französisch nüt geignet gnüeg dunkt het, so het er z. B. gseit: Le gascon y arrive, si le françois n'y peut aller – “S'Gaskonisch chunt dört aa wenn s'Französisch nüt ane cha”.[8] Dr François Rabelais, wo als einer vo de gröschte Autore vo dr Renaisance gilt, het bsunders uf d'Patois zruggriffe. D'Dialäkt vo Wescht-Frankriich, synrer Heimet, sin bsunders starch verträte. Er het aber au uf s'Vokabular vum Süde, vo dr Langue d'oc unem Franko-Provencalisch zruggriffe[9].

Im 17te Johrhundert het sich des umdreit, jetz het alles wo nüt überall verstande worre isch, doppeldütig gsi isch oder als veraltet empfunde worre isch usem Wortschatz tilgt werre solle. Do sin Neologisme, Lehnwörter un vorallem Dialäktwörter devo betroffe gsi. Dr Schriftsteller François de Malherbe het's sich z. B. zur Ufgab gmacht d'Sproch z' “de-Gaskoniire”.[10]. Do durch het d'französischi Sproch aa Deil a Prezision un Rychtum verlore; s'Wort cuider het zum Biispiil em Wort “meine” entsproche, hüt wird sowohl “meine” wie “denke” mitem Wort penser usdrüggt.

Yteilig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D'Langues d'oïl bilde eine vo dä drei Sprochgruppe vo dä Gallo-Romannischi Sproche. D'verschiedni Langues d'oïl bilde ä Dialektkontinuum wobi sich d'verschiedni Variatione aber trotzdem durch verschidni Isoglosse lönn trenne. So werre d'Langues d'oïl verschiede yteilt. Zum eine verwende mangi Sprochwüsseschafler d'Yteilig i Domaine. So zum Byspiil domaine du grand ouest un domaine du nord-ouest (d'erschti umfasst s'Gallo, s'Normannisch un s'Poitevin-Saintongeais un d'zweiti s'Normannisch un s'Pikardisch). Uf dr andre Syte stoht d'traditioneli Yteilig wo d'Langues d'oïl nooch dä alte Regione chlassifiziert. Die Yteilig isch mängmol problematisch, wyl mangi Langues d'oïl sich nüt mit dr Region decke (so zum Byspiil s'Normannisch, d'Ligne Joret verlauft durch d'Normandie dure; s'Gallo, wo über s'Gebiet vur Bretagne usegoht, oder s'Welche, wo eigetlich numme ä Varität vum Lorrain isch, aber separat gsehe wird, wyl's im Elsass gsproche wird). Des isch verglychbar mit dr Yteilig vum Alemannische i zum Byspiil Züridütsch, Elsässisch usw.

d'Sproche vo Frankrych
d'Sproche vo Frankrych

D'Langues d'oïl glidre sich so:

ä Schild uf Gallo
ä Schild uf Gallo

Verbreitig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D'Langues d'oïl werre traditionel i Nordfrankrych, Belgie un eme Teil vur Romandie gschproche, mer chönt aber sage, dass überall dört, wo hüt Französisch gschproche wird, ä Langue d'oïl gschproche wird. No bis vor 60 Johr sin d'verschidni Langues d'oïl vor allem ufem Land vum Grossteil vur Bevölkrig gschproche worre. Durch d'absoluti Unterdruckig vo alle Regionalsproche vo Frankrych vor allem i dr Schuel un dr Verwaltig sin d'Langues d'oïl schliesslich selbscht ufem Land nümm a d'näggschti Generation wytergebe worre. Allerdings hän au d'grössri Mobilität un d'Verändrige ufem Land mit dezu bitrait. Vor allem aber hän sich d'Sprecher vo Regionalsproche oft gschämt, wobi bi dä Langues d'oïl zuesätzlich no behauptet worre isch, dass es sich numme um inkorrekts Französisch un Patois handle tät. So werre d'Langues d'oïl numme no vo dr ältere Generation gschproche un sin um Alltag fascht gar nüt present, Usnahme bilde s'Wallonisch i Belgie un s'Pikardisch i Nordoschtfrankrych. Ä Umfrag hät 1999 ermittlet, dass 1.420.000 Persone i Frankrych (3.10%) ä Langue d'oïl als Muettersproch hän.

Hüt werre d'gschprocheni regionali Variante vum Französische als français régional bezeichnet. Die Variante hän mit dä Langues d'oïl nümm viil z'tue, sundern erhalte wenn überhaupt numme no ä paar Wörter us dä traditionele Dialäkt.

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Quelle

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Walter von Wartburg: Évolution et Structure de la Langue Française. . A. Francke AG Verlag, Bern 1946. 1971. Syte 121
  2. ↑ 2,0 2,1 Rickard, Peter. A History of the French Language. Hutchinson University Library, London. 1974. Syte 68
  3. ↑ Ayres-Bennet, Wendy: A History of the French Language through Texts. Routledge. London, Ontario. 1996. Syte 121.
  4. ↑ Rickard, Peter. A History of the French Language. Hutchinson University Library, London. 1974. Syte 69
  5. ↑ Lodge, Anthony R. French: From Dialect to Standard. Routledge. London, Ontario. 1993. Syte 126.
  6. ↑ Walter von Wartburg: Évolution et Structure de la Langue Française. . A. Francke AG Verlag, Bern 1946. 1971. Syte 212
  7. ↑ Lodge, Anthony R. French: From Dialect to Standard. Routledge. London, Ontario. 1993. Syte 125.
  8. ↑ Walter von Wartburg: Évolution et Structure de la Langue Française. . A. Francke AG Verlag, Bern 1946. 1971. Syte 153
  9. ↑ Wartburg, W.v. Évolution et Structure de la Langue Française. . A. Francke AG Verlag, Bern 1946. 1971. Syte 160
  10. ↑ Wartburg, W.v. Évolution et Structure de la Langue Française. . A. Francke AG Verlag, Bern 1946. 1971. Syte 170
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Langues_d%27oïl&oldid=972477"