Zum Inhalt springen

Futhark

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Ob dy Browser d Rune
uff derre Site richtig darstellt,
chasch do lüege.

Fuþark

ᚠᚢᚦᚨᚱᚲ

Dä Tekscht (rächts) soll ungfähr
eso usseh wie uff em Bild (links).
Wenn säll nit eso isch,
no müesch e Zeichesatz
neh, wo de Unicode abdeckt.

Futhark isch e Name für e runischs Alfabeet. D Rune sin e germanischs Alphabet, wo zur Schrybig vo germanische Dialäggt und em Latynische benutzt worden isch. Dr Urschprung oder dr Urschprüng vo de Rune sin umschtritte; zimmlig verbraitet isch aber d Teory, d Rune sige us emene norditalische Alfabeet entschtande. Vili Forscher näme au aa, ainigi Rune syge us latynische Buechschtabe entschtande. Anderi Teorye:

  • D Rune syge us em griechische Alfabeet entschtande. S griechischy Alfabeet isch vo Kelte im südliche Gallie benutzt worde.
  • D Rune syge alli us em latynische Alfabeet entleent worde.
  • D Rune syge us em e norditalische Alfabeet entwicklet worde.
  • D Rune spyse sich us merere Alfabeet, s isch aber nid mööglig, das im ainzelne z rekonschtruiere.

Di elteste sichere Rune stond uf eme Kamm us Vimose z Dänemark und stammed us em 2. Johrhundert n. Chr.

S eltere Futhark

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Rune Nome (rekon-
schtriert)
Lut-
wärt
Rune Nome (rekon-
schtriert)
Lut-
wärt
Rune Nome (rekon-
schtriert)
Lut-
wärt
fehu („Vieh“) f / haglaz („Hagel“) h tiwaz („Gott; Tyr“) t
uruz („Auerochs“) u naudiz („Not“) n berkana („Birkelaub“) b
þurisaz („Riis“) oder þurnaz („Dorn“) /θ/ (englisches th) isaz („Is“) i ehwaz („Ross“) e
ansuz („Ase“) a jera („Johr“) j mannz („Mänsch“) m
raido („Wagä“) r iwa („Iibe“) ï (div. i-äänlichi Luut) laguz („Wasser“) l
kauna („Geschwir“) k perþo („Fruchtbaum“ ?) p ingwaz („Ing“) /ŋ/
gibo („Gabe“) g algiz („Elch“) /z/ (stimmhafts s) dagaz („Tag“) d
wunjo („Wonne“ ?) /w/ / sowelo („Sunni“) s Oþalam („Ärbbsitz“) o
Dialäkt: Bodeseealemannisch (Linzgau)

Rune z Alemannie

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Fir d altalemannische Sprooch sind Rune vom 5. bis is 7. Johrhundert n. Chr. bruucht wore. Me hot die Runeinschrifte vilmool uf de Hintersiite vu Fiible (Brosche) iigritzt und eher fir private Sache, also Name oder kurze Glickwinsch. D Forschung goht devu uus, das d Alemanne d Rune vu de Nordgermane ibernumme hond. Bi de andere Westgermane (Franke, Langobarde, Thüringer) giits Runeiischrifte degege vil seltener.

Wenn au d Iischrifte meistens bloos ganz kurz sind, sind se doch wichtig, wel se fast di onzige Rest vu de domoolige germanische Sprooche sind.

Us de alemannische Kleester Riichenau und St. Galle giits us em 9. Johrhundert i Biecher iberlieferte Futharks und e paar Schriibversuech i Rune gschribe. Des sind denn aber eher altertumskundliche Beschäftigunge vu de Mench. Suscht wird im alemannische Ruum siit em 7. Johrhundert mit lateinische Buechstabe gschribe.

S jingere und s angelsächsische Futhark

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Später hond sich dur sproochliche Veränderunge d Lautwert vu mänge Rune veränderet und s au d Zaiche hond sich gänderet. Bi de Nordgermane hot me d Runezaiche im 7. bis 8. Johrhundert uf 16 reduziert, d Angelsachse hond seit em 9. Johrhundert e Futhark mit 33 Zaiche ghet.

Z Skandinavie hot me im hohe Mittelaalter punktierte Rune entwicklet und dert sind Rune i mänge ländliche Gegende no bis i s 19. Johrhundert benutzt wore.

E Liste vode wichtigste öberlifrete Ruunenäme und de erschlossne urgermanische Forme. Bidütig vo ainzelne Näme isch bis hüt nöd erchlärbar.

Urgermanisch   Bidütig   Altnordisch   Altdänisch   Altenglisch   Iisruna
traktat  
De Inventione   Gotisch 
fehu n. "Veech" ᚠ   ᚠ  fiu ᚠ   feoh ᚠ   feh ᚠ   fech 𐍆   fe
ûruz m. "Uurochs" úrr urR úr uur hur 𐌿 uraz
þurisaz m.
þurnuz m.
"Riis"
"Torn"
þurs þhurs ðorn dorn thorn 𐌸 thyth
ansuz m. "Gott" (Ase) ᚬ ᚭ óss aus ós oos     𐌰 aza
raiðô f. "Wage" reið raidu rád rat rehit 𐍂 reda
kaunan
kênaz
"Gschwüer" ?
"Chie"
kaun kaun cén cen chen 𐌺 chozma
gebô f. "Goob"         gyfu gebo gibu 𐌲 geuua
wunjô f. "Froid, Wunne"         wynn huun     𐍅 uuinne
haglaz m. "Hagel" ᚼ ᚽ hagall hagal hægl hagal hagale 𐌷 haal
nauðiz f. "Noot" ᚾ ᚿ nauðr nauþr nead, nyd nod not 𐌽 noicz
eisa, îsa n. "Iis" íss is ís iis his 𐌹 iiz
jêra n. "Joor" ᛅ ᛆ ár ar gér ger     𐌾 gaar
eiwaz, îwaz m. "Iibe" ᛦ ᛧ ýr ir eoh ih        
perþô f. "?"         peorð perd perth 𐍀 pertra
ᛯ ᛉ   algiz m.
elhan m.
"Elch"         eolhx elux helach 𐌶 ezec
sôwelô f. "Sune" ᛋ ᛌ sól solu sygil sigi suhil 𐍃 sugil
teiwaz, tîwaz m. "Gott, Ziu" ᛏ ᛐ týr tiuR tí, tír ti ziu 𐍄 tyz
berkana n. "Birchelaub" ᛒ ᛓ bjarkan biarkan beorc berg birich 𐌱 bercna
ehwaz m. "Ross"         eoh eh ech 𐌴 eyz
mannz m. "Maa" ᛘ ᛙ maðr manR mann man man 𐌼 manna
laguz m. "Wasser lögr laugR lagu lago lagu 𐌻 laaz
ingwaz m. "Gott Ing"         ing inc     𐍇 enguz
dagaz m. "Taag"         dæg tag tac 𐌳 daaz
ôþala, ôþila n. "Erbbsitz"         œðel odil othil 𐍉 utal
  (aiks m.) "Aiche"         ác ac        
  (askiz m.) "Esche"         æsc asc asch    
    "Boge" ?         ýr yur huyri    
    "?"         ear aer        
    "?"         ior            
  (kwerþraz m.) "Köder"         cweorð     chon 𐌵 quertra
  (lat. calix) "Chelch"         calc            
  (gaizaz m.) "Geer"         gár     gilch    
              -            
  (stainaz m.) "Stai"         stán            
  (hweraz m.) "Chessi"                     𐍈 uuaer