S 1691er-Wääse z Basel

Dialäkt: Baseldütsch

S 1691er-Wääse isch e abverheiti bürgerligi Revoluzioon z Basel im Joor 1691 gsi. D Revolte isch gege dr Groossi Root grichdet gsi, wo vo de groosse Basler Patrizierfamilie dominiert worden isch.

Vorgschicht

Wääred Johrhunderte het z Basel, wie in andere Stedt vo dr Eidgenosseschaft au, dr Chläi Root regimentiert und het dr Grooss Root wies em grad basst het, iiberüeft und kontrolliert.

D Zümft häi zwar scho 1528 verlangt, ass dr Chläi Root jeedes Joor vom Groosse Root nöi gweelt wurd. Dr Bildersturm uf s Münster, wo churz druf usbroche isch, het d Rööt eso iigschüchteret, ass si alles aagnoo häi, wo d Zümft verlangt häi. E nöiji Versammlig, wo us de protestantische Chläirööt, de Groossrööt und je vier Verdrätter vo jeedere Zumft bestande het, isch iigsetzt worde, und alli häi sich müesse verpflichte, z akzeptiere, was die beschliesst. E nöiji Rootsornig het aber die demokratische Wünsch vo de Zumftmitgliider zum grösste Däil äifach ignoriert und vier Joor spööter si die letschte demokratische Nöijerige rückgängig gmacht worde. Dr Chläi Root het si Macht über e Groossroot gfestigt und eso isch s fast zwäi Joorhundert lang bliibe

1690 het s dr Goossi Root denn aber doch no fertig brocht, d Verfassig z ändere, und eso dr Chläi Root z entmachte, wo in de Händ von e baar wenige Familie vom Daig gsi isch, wie vo dë Buurgets, dë Faeschs oder dë Socins, aber dr Iifluss vo dë Patrizierfamilie isch au im Groosse Root überwältigend gsi.

D Revoluzioon

Vili Zumftmitgliider si dorum nid zfriide gsi und häi dieferi Reforme welle. Si häi Uschüss bildet und aagfange, Mitgliider vo dë iiflussriiche Familie vor Gricht z verfolge. Ändi Februar 1691 het dr Chirurg und Geburtshälfer Johannes Fatio (1649–1691) si Cousin Jakob Henricpetri (1644 – noch 1695) as Füerer vo de Usschüss abglöst, wo dä für e Boste vom Rootschriiber kandidiert het und in Verdacht grooten isch, mit em Groosse Root gmäinsami Sach welle z mache. Dr Fatio het d Uschüss bis zum Summer mit Erfolg gleitet: so si am 24. Merz bewaffneti Bürger vor s Roothuus zoge und dr Root het de Forderige vo de Uschüss nochgee und 29 Säggser und Rootherre und die beide Oberstzumftmeister Christoph und Hans Balthasar Burckhardt abgsetzt. Wil d Unrueje in dr Stadt nid ufghört hai, het d Dagsatzig sich afo iimische und het droht z interveniere. Am 2. Mai hai Bürger die beide Rööt im Roothuus belageret, bis si s Wahlrächt zu de bedütende Staatsämter becho hai. Am 29. Mai hai d Uschüss e demokratischi Verfassig usgarbeitet und dr Groos Root het müesse sis Siigel druf due. Am 23 Juni het dr Chliini Root dr Groossi Root as «grössti Obrigkeit» anerkennt, wo s Rächt het Staatsverdräg abzschliesse und d Verfassig z ändere. Aber d Lag in dr Stadt isch schlimmer worde und die Unzfriidene hai d Bardei vo de Rööt versterkt.

S Ändi vo dr Revoluzioon

Denn häi sich die Ufständische aber gspalte, und dr Grossi Root het nid lang bruucht, zum wider an d Macht z cho. Er het dr Fatio ins Roothuus iiglade und ihm freis Gläit versproche, het en aber am 21. Septämber zsämme mit e baar Aahänger festgnoo. Dr Johannes Müller het en ersetzt und d Bürgerschaft het ooni Erfolg brobiert iin z befreie. Dr Root het dr Fatio lo foltere und het agfange, d Afüerer und Understützer vo de Revoluzzer z verfolge.

Drei drvo, dr Johannes Fatio, dr Johannes Müller und dr Hans Konrad Mosis (1645–1691), wo mit em Fatio verschwöögeret gsi isch, si zum Dood verurdäilt und am 28. Septämber uf em Määrtblatz köpft worde. Ihri Chöpf het mä uf dr Rhiibrugg – wie s dr Jacob Burckhardt beschriibe het – uf iisigi Spitz gsteckt und dört si si bliibe, bis si verfuult si. Erst 1760 het men em Fatio si Chopf vom Rhiidoor aabeghoolt.

Dr Henricpetri het us Basel müesse flüchte und isch vo dr Basler Obrigkeit für vogelfrei erklärt worde. Usser für ihn het en allgemäini Amnestii gulte, wo im Früehlig 1692 verordnet worden isch. Dr Groossi Root het alli Reforme, won er de Zümft het müesse zuegstoo, rückgängig gmacht, und isch so zur unaagfochtene Obrikeit worde. Dr Chläi Root isch nid ufghoobe worde, sondern isch Deil vom Groosse Root bliibe und het d Funktione von ere Exekutive übernoh.

Folge

Äini vo de Folge vom Misserfolg vo de Reforme isch gsi, ass sich Basel, wie anderi äidgenössischi Stedt au, under em Ancien Régime immer meh abgschottet het und die groosse Familie sich immer aristokratischer benoo häi. Im Joor 1700 het dr Root beschlosse, wääred säggs Johr niemer mee as Bürger ufznee, ë Beschluss, wo denn alli baar Joor widerhoolt und erst mit dr Helvetische Revoluzioon ändgültig ufghoobe worden isch.