Wenkerboge vo Chlingnau

Dr Wenkerboge vo Chlingnau isch es Blatt vo dr grosse Ufnaam vo dr dütsche Sprooch, wo im 19. Joorhundert agfange hed. Wo dr Sproochforscher Georg Wenker vo 1852 bis 1911 en Dütsche Sproochadlas vorbereitet hed, hei alli Schuele im domolige dütsche Rych e Froogeboge übercho mid de glyche vierzg Muschdersätz, zum se i dr lokale Mundart ufzschrybe.

Dr Boge

Au im alemannische Sproochgebiet vo dr Schwiiz hei spööter vili Gmeindschuele en Froogeboge übercho. Z Chlingnau im Kanton Aargau hed dr Schuelmeischder Josef Laube, wo vo Böbike gsi isch, s Blatt vo Hand usgfüllt und em Wenker zrugggschickt. Dä Boge treit d Nummere 44750.

D Schrybwys vom Ortsname hed dr Laube aggee as Chlingnau (und derzue d Variante Chlengnau). Bi deilne Wöörter hed er zwo Forme vo dr Uussprooch vo de Vokaal ufgschribe. Dr Satz 35 hed er nid gschribe.

D Sätz und d Wörter sin do unde eso gschribe wie vom Laube ufem Froogeboge, au di chlyne und di grosse Afangsbuechschtabe un d Satzzäiche. Wo em Laube zwo Schrybarte für d Usschprooch i Sinn cho si, hed är das meischtends so notiert, ass er der ander Vokaal über der erscht gsetzt hed; das isch do als ganzi Wörter in Chlammere usdütscht.

d Wenkersätz

Ìm wìnter flüged dì tööre Blätter ì der Lùft ùme.
Es höört grad uf mìt schneie, denn wìrd s’ wätter wìeder besser.
Tue Chòle ìn Òfe, ass d’ mìlch glii süüt.
De guet alt Ma ìsch mìtem Ross durs Iis ibroche ùnd ìs chalt Wasser ieghejit (ieghäjit).
Er ìsch vor 4 oder 6 woche gstorbe.
s’ füür ìsch z’ gross gsi, d’ Chueche sìnd jo ùnde ganz verbrännt.
Er ìsst d’ eier ìmmer one Salz ùnd Pfäffer.
Pfüess tüemer fescht weh, ìch glaub, ì ha sì doregloffe.
Ìch bì be-der Frau gsi ùnd han-er-es gseid ùnd si häd gseid si wèlls ìhrer Tochter au säge.
Ì wìlls au nie nöme mache (macho).
Ì hau’ der grad eis mìt ’em Chochchelle über d’ Ohre abe, du Aff.
Wo gohscht ane, sölle-mer mìt-er choh?
Es sìnd schlechte (schlächte) Ziite.
Mi liebs Chìnd, blieb do ùnde stoh, dì böse Gäns biiss–te z’ tod.
Du häsch höt am meischte g’lehrt ùnd bìsch brav gsi, du chanscht ehner hei goh, as de andere.
Du bìsch nonig gross gnueg, ùm e fläsche Wii uus z’ suufe, du muesch z’erscht no e chli wachse ùnd grösser werde.
Gang, bìs so guet ùnd sag diner Schwöschter, se söll Kleider für eue Mueter fertig näie ùnd mìt de Börschte potze.
Hetschen kènnt, so wärs anderscht cho, ùnd es tied besser ù-men stoh.
Wer hed’ (häd’) mer min Chorb mitem fleisch gstohle.
Er hed (häd) so to, wié wènn se zum trösche b’stellt hättid se händs aber selber gmacht.
Wem häd’ er dì neu G’schìcht verzellt.
Me muess lut brüele, s’oscht verstoht er euis ned.
Mer (Mòr (?)) sìnd müed ùnd hend Doorst.
Womer (Womor) geschter zobig z’rogg cho sìnd, so sìnd diè andere scho ìm Bett g’läge ùnd sìnd fescht iigschlofe gsi.
Dè Schnee hèd dié Nacht be euis g’hebt, aber hüte morge ìsch er vergange.
Hìnder euisem Huus stönd drü schöne Öpfelbäumli mìt rote Öpfele.
Chöned er ned no e betzeli of euis warte, dènn gömmer met-e.
Ìhr dörfet nìd derige Chindereie mache (moche (?)).
Euise Berge sìnd nìd grad hoch, euie sìnd viel höcher.
Wié mäng Pfund Wùrscht und wie viel Brod müender ha?
Ìch verstohne nìd, ìhr müend e chlì lüter rede.
Hènder kei Stùckli Seupfe für mè ofem Tìsch g’fundè?
Sin Briüeder will sì zwei neue Hüüser ì euem Garte boue (bäue).
Da Wort ìsch ìhm vo Herze cho.
–
Wa setzed do für Vögelì ofem Müürli obe.
Die Bure händ föif Stiere ùnd nün Chüe ùnd zwölf Schöfle vors Dorf brocht, die händ sì welle verchaufe.
D’ Lüt sind hütt (hött) alle d’usse (d’osse) uf (of) em Feld ùnd tùend mäye.
Gang nome, de bru Hùnd tueter nüd.
Ìch bì mìt de Lüte do hìnde ùber d’ Matte ìe d’ Frùcht g’fahre.

Wörter im Wenkerboge

häis, nei, blauw, grauw, haue, Hand, Hanf, Helm, Flachs, er wachst, Bäse (Bese), Pfluume, Brièf, Hof, jung, chrumb
Sontig, Mendig, Ziischtig, Mittwoche, Donschtig, Fritig, Samschtig
ölf, fufzeh (föfzäh), sechzeh (sechzäh), föfzg
Härdöpfel

Lueg au

Quelle