Zum Inhalt springen

Traditionelli Dialäkt vùm Änglische

Link zuefiege
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Artikel über d änglischi Sprooch
Struktur
Dialäkt

Im Änglische wird zwüsche traditionelle Dialäkt ùn moderne oder Mehrheitsdialäkt unterschiide (änglisch: Traditional Dialects un Modern- oder Mainstream Dialects).

Moderni Dialäkt finde sich im ganze änglische Sproochruum, traditionelli dergäge nùmme in dänne Biet, wo s Änglisch syt mindeschtens 500 Joor verbreitet isch. Näbe sämtliche änglischsprochige Gegende usserhalb vo Grossbrittanie schliesst des au Irland (bis ùff en Deil vo Nordirland, wo diräkt vo Schottland uss bsiidlet worre isch), fascht ganz Wales, Weschtcornwall ùn s Schottischi Hochland uss. Ussnaame sin zum Deil d Appalache im Oschte vo de USA ùn Neuschottland in Kanada, wo sich ältri Dialäkt erhalte hen[1].

Di traditionelle Dialäkt lönn sich am beschte mit däm verglyche, was im alemannische Sproochruum ùntereme urige Dialäkt verstande wird, derwyyl di moderne Dialäkt sich mitem Français régional z Frankrych oder de Umgangssprooche im dütsche Sproochruum verglyche lönn, ùn em Standardänglisch ùn syne Dialäkt nöcher stönn.

Hütigi Verbreitig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Di traditionelle Dialäkt gälte hüt als fascht ussgstorbe, dr Peter Trudgill het 1990 vùnere „Minderheit, wo warschynts schrumpflet“ (a probably shrinking minority) gschribe, wo no traditionelli Dialäkt schwätze dät. Dr John Wells schrybt scho 1982, dass „traditioneler Dialäkt am zrùggwyche isch, überall doo, wonner überhaupt no present isch. Syni Sprecher [...] sin e Minderheit, wo ständig schwinded“ (traditional-dialect is recessive everywhere that it persists at all. Its speakers [...] are a steadily decreasing minority). Traditioneller Dialäkt isch luut ihm viilmool nùmme no e „Errinnerig aa des, wo d Grosseltre vo denne, wo in de 1940er Joor ùff d Wält cho sin, gschwätzt hen“. Vorallem in ländliche un abglägene Gegende vo Grossbrittanie, ùn zum Deil au no städtische Zentre vo Nord- ùn Weschtängland, usserdäm au Schottland, sin allerdings no Dialäktsprächer z finde[2].

Dr Schwyzer Dialektolog Eugen Dieth isch ùnter andrem au en Dialäktforscher vùm Änglische gsi.

Yydeilig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Au wenn wie bi jedere Sprooch di regionale Unterschiid fliessend sin, lönn sich mehreri Isoglossebündel feschtstelle, wo e Ydeilig zuelönn. Di wichtigschti Ùnterscheidig bi de änglische Dialäkt isch zwüsche de Nordänglische ùn Südänglische (wo sich in e Zentrale ùn en Südlichere drännt) Dialäkt. Dr nördlichi Dialäkt het im Allgemaine ältri Forme derwyylscht dr Süde innovativer isch. D Gränz zwüsche de nördliche un südliche Dialäkt stimmt öbe mit derre zwüsche de angelsäggsische Chönigrych Northumbria ùn Mercia überei[3]. S Nordänglisch setzt sich ùff dr schottische Syte vo dr Gränz als Scots fùrt, wo allerdings no konservativer wie s Nordänglisch isch.

Nordänglischi Dialäkt

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
d Isoglosse zwüsche [i] un [aj] ('neet'/'nite'), [a] un [ɔ] ('lang'/'long') un [ɪ] un [aj] ('blinnd'/'blined')

Di wichtigschte Isogloss, wo s Nordänglisch vùm Südänglische drännt, isch die zwüsche dr Ussprooch vùm altänglische /a/ in Wörter wie long ùn stone. Im Norde wird long miteme helle, churze [a] ussgsproche (lang), im Süde dergäge als churzes [ɔ]. S langi /a/ vùm Altänglische in Wörter wie stān het sich entlang vo de glyche Linie im Norde zumene [e] entwigglet, so dass stone dört als stane ussgsproche wird, mitem glyche Vokal wie name. Im Süde het sich de Vokal dergäge zumene [o] entwigglet: stone.

D Linie, wo die Ussprooche dränt, verlauft längs vùm Flùss Humber.

Anderi Luuterschynige, wo als typisch für s Nordänglisch gälte, sin au südlich vùm Humber im Zentralänglische verbreitet, vor allem de Yorkshire südlich vùm Humber ghört dezüe. Dr Peter Trudgill zäält do ùff:

  • D Monophthong vo Wörter wie night ùn house sin im Norde erhalte, dr Früenoiänglischi Vokalwandel isch also überhaupt nit oder nùmme zum Deil duregfiert worde. Dr Vokal vo Wörter wie right, light oder night ùn vo house, out ùn cow isch en langs [i] bzw. [u]. S Wort house wird also im Nordänglische glych ussgsproche wie s Alemannisch Huus. Z Schottland werde right ùn night sogar no wie miteme alemannische <ch> als /rixt/ ùn /nixt/ ussgsproche.
  • Dr Vokal vo Wörter wie blind ùn find isch im Norde en churze Vokal [ɪ], im Süde dergäge en Diphthong [aɪ], wo sich ussem lange [i] entwigglet het. Im Norde werde die Wörter also praktisch glych wie im Dütsche ussgsproche.

S Nordänglisch wird deno in zwee Dialäkt yydeilt: De Northumberland-Dialäkt ùn de Lower-North-Dialäkt. Dr traditionelli Dialäkt vo Schottland, s Scots, wird separat bhandlet.

Dr Northumberland-Dialäkt ùnterscheidet sich im Konsonantismus vùm übrige Nordänglische.

  • Als einzigi Landschaft vo Ängland isch d Ussprooch vo <wh> als [ʍ] erhalte, wo s Änglisch sùnscht en eifachs [w] het. Wörter wie whine (pläre) ùn wine (Wy) oder whales (Wäl) ùn Wales werde unterschidl ussgsproche.
  • Als eini vo de ganz wenige Gegende vo Ängland wird s [h] im Northumberland ussgsproche: hill isch [hɪɫ] ùn nit wie sùnscht [ɪɫ].
  • Dr Northumberland-Dialäkt het e Zäpfli-r, also en uvulare Konsonant [ʁ][4] wie au s Standardfranzösisch ùn Deil vùm alemannische Sproochruum, derwyyl s Änglisch sùnscht en [ɹ] oder sältener [ɾ] het. Des isch als Northumbrian burr bekannt.

Im Lower-North-Dialäkt finde sich die drei Merchmool nit.

Zentral- ùn Südänglischi Dialäkt

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Bi de Zentrale ùn Südliche Dialäkt (Central ùn Southern Dialects) sin d Isoglosse weniger scharf wie bim nördliche Dialäkt ùn überschnyyde sich mee. Beidi werde ine weschtliche ùn en öschtliche Dialäkt ùnterdeilt. D Gränz zwüsche de zentrale ùn südliche Dialäkt verlauft vo dr Waliser Gränz bis zur Mündig vùm Flùss Humber. Als Ùnterscheidigsmerchmool zwüsche de Dialäkt gälte nooch em Peter Trudgill:

  • Abfall vùm –r usser voreme Vokal. De Wandel het vor zirka 250 Joor vùm Südoschte uss yygsetzt ùn betrifft de Grossdeil vo Ängland. Im Norde sin nùmme Northumbria, East Yorkshire ùn d Gegende ùm Liverpool, Manchester ùn Lancaster nit betroffe; im Südweschte isch e grössres Biet, wo grad weschtlich vo London, Northhampton ùn Burmingham aafängt. Wörter wie arm oder father sin imene nit-rhotische (non-rhotic) Dialäkt [ɑːm] ùn [fɑːðə], imene rhotische (rhotic) Dialäkt dergäge [ɑːɹm] ùn [fɑː.ðɚ]. De Südweschtliche als rhotischer Dialäkt wird vùm Südöschtliche ùn Zentrale Dialäkt als nit-rhotische Dialäkt drännt. Dr Abfall vùm –r isch bi de moderne Dialäkt s allerwichtigscht Ùnterscheidigsmerchmool.
  • D Ussprooch vùm churze-a in vo Wörter wie bat, bad oder man isch im Südoschte [æ] (die Ussprooch, wo vo dr BBC ùn ussem Nordamerikanische Änglisch bekannt isch), sùnscht aber offniger, IPA: [a]. De Luutwandel isch relativ jùng ùn het vor zirka 200 Joor im Südoschte ygsetzt[5]. D Ussprooch mit [æ] isch en Ùnterscheidigsmerchmool vùm Südöschtliche Änglisch. De Dialäkt isch fascht mitem britische Standardänglisch identisch, wo nämli do entstande isch[6]. Er wird in en „Zentralöschtliche“ (Central East) ùn en „Eastern Counties“ Dialäkt ùnterdeilt. Merchmool vùm letschtere sin d Erhaltig vùm [h] (wie im Northumbrian) ùn dr Zämmefall vùm Diphthong [əʊ̯̯] ùn [ʊ] als [ʊ]; road reimt sich do ùff good[7].

Dr Zentrale Dialäkt stoot im Übergang zwüschem Nord- ùn Südänglische. Usserdäm finde sich im Weschtliche Zentralänglisch zwei bsùndri Merchmool:

  • D Verschiebig vo lang zu long (lueg bi Nordänglisch) isch im Zentralweschte komplet duregfiert worre. Do het au land ùn man en churzes [ɔ]: lond ùn mon[8].
  • Dr Konsonant [g], wo nooch [n/ sùnscht überall abgfalle isch ùn [ŋ] hinterlo het (z. B. sing [sɪŋ] oder tongue [tʌŋ]), isch im Zentralweschte erhalte. Sing ùn tongue sin do [sɪŋg] ùn [tʌŋg].

Die Luutmerchmool wo folge finde sich vorallem, je wyter weschtlich mer goot, ùn sin typisch für s Südweschtliche Änglisch.

  • Imene grosse Deil vùm Südweschte sin d stimmlose Frikativ (IPA: [f], [θ], [s] ùn [ʃ]) am Wortaafang stimmhaft: [v], [ð], [z] ùn [ʒ]. Seven isch do zeven ùn s County Somerset wird vo Yyheimische Zomerset gnännt.
  • Dr Diphthong [oʊ̯̯] vo Wörter wie cold isch [aʊ̯̯]. No reimt sich do mit now.
  • D Yfüegig vùmene [w] vor [o] ùn vor [ɔɪ̯]. Old ùn boil sin do wold ([wɔʊ̯̯ɫd]) ùn bwile ([bwɔɪ̯ɫ]).
  • [t] ùn [d] werde am Aafang vùnere unbetonte Silbe voreme Vokal zumene "tap": [ɾ]. City hört sich do wie ciddy aa: [sɪɾi]. De Luutwandel isch au im ganze nordamerikanische ùn australische Änglisch verbreitet.
  • S langi-[u] vo Wörter wie boot oder food isch do zentral [ʉ] (de Luut ähnelt em Alemannische "ü").
  • Dr Abfall vùm [l] am End vùmene Wort; school oder fool sin do schoo ùn foo.
  • Gegende, wo ùm 1950 di traditionelle Dialäkt rhotisch gsi sin.
    Gegende, wo ùm 1950 di traditionelle Dialäkt rhotisch gsi sin.
  • Gegende, wo alli Frikativ am Wortaafang stimmhaft sin.
    Gegende, wo alli Frikativ am Wortaafang stimmhaft sin.
  • Gegende, wo in Wörter wie tongue [ŋg] bzw. [ŋ] gsait wird.
    Gegende, wo in Wörter wie tongue [ŋg] bzw. [ŋ] gsait wird.
  • Gegende, wo in Wörter wie hill en [h] oder kei [h] hen.
    Gegende, wo in Wörter wie hill en [h] oder kei [h] hen.

Fuessnote

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Wells, J.C. 1982. Accents of English 1. Cambridge University Press. Syte 4
  2. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 5
  3. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 34
  4. ↑ Wells, J.C. 1982. Accents of English 2: The British Isles. Cambridge University Press. Syte 368
  5. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 29
  6. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 44
  7. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 43
  8. ↑ Trudgill, Peter. 1990. The Dialects of England. Basil Blackwell: Cambridge, Massachusetts. Syte 23
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Traditionelle_Dialekte_der_englischen_Sprache&oldid=1038716"