Tschelfigg

d Uussicht va Praadä ds Taal z dury

Ds Tschelfigg old Schelfigg (hoochtöütsch Schanfigg, rätoromanisch Scanvetg) ischt äs Taal im Kanton Graubündä. Bis in ds 19. Jaarhundert hed mä unnär «Schelfigg» nun däär Täil vrstandä, waa um Säpeeter (Sankt Peter) ummär ischt; d Lenggwis old Aroossä old Tschiärtschä hend daazmaal nit zem Schelfigg ghöört. Hütt vrstäid mer aber ds ganz Taal reschp. der früäner Chräis «Schelfigg» unnär däm Woort.

Geografii

Dr Lenggwiser Viadukt

Ds Taal chund vo Aroossä gäg Nordä dür ds Wälschtobel an di Lenggwis apper und gäid va dert i weschtlicher Richtig bis gä Malaadersch, waa s mit em Taal va Charwoolde zemmächund, das ischt zwäi Kilomeeter südöschtlich va Chuur. Dür ds Tschelfigg flöüsst d Plessur, waa uf der Aroosser Alpä unnä am Aroosser Roothorä aafaat und bi Chuur in dn Rheï mündet.

Im Tschelfigg liggend d Döörffer Aroossä (Arosa), Litzirüüti (Litzirüti), Lenggwis (Langwies), Chegelbodä, Päischt (Peist), Moliinis (Molinis), Säpeeter (Sankt Peter), Pageïg (Pagig), Lüän (Lüen), Caschtiäl (Castiel), Tschiärtschä (Tschiertschen), Praadä (Praden), Cafräissä (Calreisen) und Malaadersch (Maladers).

Äis Taal ganz oben im Tschelfigg, s Wälschtobel mit dr Alpä Ramoz, ghöört nit zem Gmäindbann va Aroossä, aber zer politischä Gmäind Albula ennet em Bäärg; dr direkt Wääg vam Doorff Alvaneu im Albulataal gäid über dr Pass Furcletta (2'573 m ü. M.), süüdlich am Aroosser Roothorä vrbeï, und ischt nun än Fuässwääg.

Beï dr Lenggwis chund va dr rächtä Seïtä dr Sapüünerbach ous em Seïtetaal Sapün in d Plessur.

D Vercheerswäägä im Tschelfigg sind im stotzigä Tobel van dr Plessur und an dä Bäärghäng zem Täil dür schwirigi Stellä gfüärt choon. Gä Praadä und Tschiärtschä, süüdlich van dr Plessur, gäid ä Straass va Chuur und Passugg ous. Ouf dr anderä Taalseïtä, am Sunnähang, ischt d Kantoonsstraass an d Lenggwis und gän Aroossä und unnädraa d Strecki va dr Räätischä Baan, waa zwölf Tunnel und vil Bruggä hed. Weïtummer bärüemt ischt dr hööch und elegant Viadukt van dr Lenggwis, und än imposanti nöüwi Brugg hed iez d Kantoonsstraass beï Cafräissä und Caschtiäl.

Spraach

Im Tschelfigg hed mä im Mittelaalter Rätoromanisch gredt, wie mä an de mäischtä Ortsnäme gseet; und au vil Fluärnäme sind van dr romaanischspraachige Zeït gäblibä. Waa im 13. und em 14. Jaarhundert d Walser über di Bäärgpäss zem äintä van Tafaa ous gän Aroossä und zem anderä vam Prättigän ous an di Lenggwis choon sind, ischt zeerscht im oberä Täil vam Tschelfigg töütsch gredt choon, und waa denn sid em 15. Jaarhundert au in dr Stadt Chuur en alemannischä Tialekt oufchoon ischt, hed ds Romaanisch im mittlerä Abschnitt vam Taal än schweerä Stand ghaan. Dr mittler Täil ischt denn ättä im 17. Jaarhundert va oben apper verwalseret woordä. Spuure vam rätoromaanische Ad- und Subschtrat hend sich aber au im nöüwä Walsertüütsch ghaaltä, wiä dr Germanischt Häinrich Chessler i seïrä 1931 gätrucktä Disseration zäiged hed, bsunders ds eï für ds ii, ds ou für ds uu und ds öü für ds üü.

Turismus

Aroossä ischt äs Zentrum für dr Wintersport.

Gmäindfusioon im Tschelfigg

Ouf der 1. Jenner 2013 hend schich di daazmaaligä Gmäindä im Taal – aani Malaadersch und Tschiärtschä-Praadä, waa gä Chuur ousgrichtet sind – zen erä äinzigä groossä Gmäind mit em Name Arosa zemmägschlosse.

Literatuur

• Hans Danuser, Ruedi Homberger: Arosa und das Schanfigg. Arosa 1988.
• Dr. C. Fischer: Land und Leute im Tale Schanfigg. Chur 1905.
• Heinrich Kessler: Zur Mundart des Schanfigg. Mit besonderer Berücksichtigung ihrer Diphthonigierungen. Diss. Uni Züri. I: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 55 (1931), S. 81–206. Au as Sonderdruck bi Karras, Kröber & Nietschmann, Halle (Saale) 1931.
• Peter Masüger: Vom Alträtoromanischen zum «Tschalfiggerisch». In: Terra Grischuna, 48. Jahrgang, Heft 1, Chur 1990.
• Christian Patt: Schanfigger Wörter. Eine Ergänzung zum Davoser Wörterbuch. Verlag vo dr Walservereinigung Graubünde. Chur 1986.
• E. Rud: Das Schanfigg. Arosa (um 1920).
• Jürg Simonett: Schanfigg. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblink

 Commons: Schanfigg – Sammlig vo Multimediadateie

• Website vo Schamfigg Tourismus

46.832805449.6507597