Zum Inhalt springen

Lakritze

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Lakritze

Süeßholz (Glycyrrhiza glabra)

Systematik
Euroside I
Ordnig: Summervogelblütenartige (Fabales)
Familie: Hülsefrüchtler (Fabaceae)
Underfamilie: Summervogelblüetler (Faboideae)
Gattig: Süeßhölzer (Glycyrrhiza)
Art: Lakritze
Wüsseschaftlige Name
Glycyrrhiza glabra
L.
Glycyrrhiza glabra

D Lakritze (Glycyrrhiza glabra), au Süèßholz benamst, isch è Pflanzèart uss dè Unterfamilliè vo dè Summervogelblüètler (Faboideae) innerhalb vo dè Familiè vo dè Hülsèfrüchtler (Fabaceae). Selli Art isch i dè Mittelmeerregion un z Weschtasiè deheim. Si isch froschtempfindlich un bevorzugt èn Huufè Sunnè un düèfè, humusrychè, durchlässigè Boddè. Im Spòtsummer erschinèd bläulich-violetti un wyßi Summervogelblüètè in kurzè, uffrächtè Ährè. Süèßholz isch è meerjöhrigi Chrutpflanzè, wo bis 100 Zentimeter hoch wachsè duèt. D Wurzlè wörred im Hèrbscht gèrntet.

Am bekannteschtè isch d Lakritze für dè Bärèdrèck, e Süeßigkeit, wo uss dè Pflanzè gwunnè werd. In è baar Teesortè findet er ebefalls Verwendig.

Nammè

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Dè hochdütsche Nammè Lakritze gòt uff s latynische glycyrrhiza zrugg, wo è vodlèènts Wort uss èm grychischè γλυκύς (glykys, „süèß“) un ῥίζα (rhiza, „Wurzlè“) isch. Dè latynische Nammè hèt schu im Mittellatynischè unter m Yfluss vo liquor („Flüssigkeit“) è volksetǜmologischi Wandlig zum liquiritia durrègmacht, woruus gradèwäg diè dütsch Bezeichnig entschtandè isch.[1]

Dè alemannische Nammè Bärèdreck git s au im bayrischè und fränggischè Dialèkt, im alemannischè Sprõchgebièt sowiè z Öschterrych. De Namme Bärèdrèck chunnt vom Ulmer Süèßwarèfabrikant Karl Bär, wo spôter z Nürnbärch aasässig gsi isch und uff vill Lakritzartè deilwys europawit Patent ghaaltè het. Mit dem Monopol hèt dè Barè Karlè au dè Markènammè Bärédreck im Merkt durrèdruggt.

Z Holland un Skandinaviè isch Bärèdreck (nl. drop, dän. lakrids) sehr vobreited.

Inhaltsschtoff

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Im Börèdrèck isch Glycyrrhizin, è Gmisch uss Kalium- un Calciumsalz vo dè Glycyrrhizinsüüri. Selli Glǜkosid, wo im Bärèdrèck iren Gschmack git, hèt öppè diè 50-fachi Süèßchraft vo Roorzucker. Durch Abschpaaltig vom Diglucuronid entschtòt uss Glycyrrhizin diè 18-β-Glycyrrhetinsüüri, wo sèlber kei Süèßchraft mee hèt. In gringer Konzentration sin en Huufè Triterpensaponine wiè s 24-Hydroxyglycyrrhizin un d Sojasaponine I un II enthaaltè. Nebbè witerè Glykosidè wiè Glabrinsüüre un Oleanolsüürederivat enthaaltet d Süèßholzwurzlè mee wiè 40 identifizyrti Flavonoide. Dõdèzuè gehört s Chalconderivat Isoliquiritigenin un s zuèghörige 4-O-Glycosid Isoliquirtin un s Flavanon Liquiritigenin un si Glycosid Liquiritin. Au Isoflavone wiè Formononetin, odder au Sterin un höcheri Alkohöler sin nõchgwisè worrè. Witer sin Cumarin wie Umbelliferon enthaaltè, wo byschpillswys auch in Doldèblüètler wiè Lièbschtückell vorhande isch. An flüchtigè Aromaschtoff wörred nebbè anderè Anethol un Geraniol identifizyrt. Es suure Polysaccharid Glycyrrhizan GA isch dè Hauptbeschtanddeil vo dè enthaaltenè Meefachzucker.

Medizinischi Vowendig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Graschpleti Süèßholzwurzlè nõch Vorschrift vom Ph. Eur.

Süèßholzwurzlè wǜrkt uffgrund vo dè enthaaltenè Saponine, vo allem vo dè Glicirrhizinsüüre, expektoryrend (förderd Uuswurf), sekretolǜtisch (voflüssigt Schleim) un sekretomotorisch (löst Schleim). Bi Süèßholzextrakt wörd è antibaktrièlli un antimǜkotischi Wǜrkig nõchgwisè. Tǜpischi Aawendungsgebièt sin bi Huèschtè, Bronchialkatarrh un andre Breschtè a dè obberè Atemwäg.

Bi Gaschtritis un Magègschwür findet d Süèßholzwurzlè ebbèfalls Aawendung. Diè experimentèll un klinisch belaiti entzündungshemmendi un chrampflösendi Wǜrkung isch no nit vollschtändig klärt. Diè nõchgwiseni entzündungshemmendi Wǜrkung vo d Glicirrhizinsüüri söll abber nit durch è Hemmung vo dè Proschtaglandinbiosǜnthesè, sondern durch Yfluss uff d Wanderung vo dè Leukozǜtè zum Entzündigsort entschtò.[2] Denebbè beyflusst Glicyrrhizinsüüri sèlbscht dè Steroidschtoffwechsel, idèm si s Enzǜm Steroid-5β-Reduktase (EC 1.3.99.6), möglicherwys au d NAD+-abhängigi 11β-Hydroxysteroid-Dehydrogenase 2 hèmmè duèt. Selli Enzǜm bauèd Cortison un Aldosteron ab, iri Hemmung füürt sèllèwäg zuè nèrè Volängerung vo dè biologischè Halbwärtszit vo dè Corticosteroide sowiè bi hochem Aldoschteronschpygel zuè Bluèthochdrugg un Kaliumvoluscht.[3]

Für d Behandlig vo dè chronischè Hepatitis un dè Leberzirrhose wörd im oschtasiatischè Ruum Glycyrrhizinsüüri zömè mit Glǜcin un Cǜschtein als Infusion ygsetzt. Für Glǜcǜrrhizin isch è antivirali Wǜrkig bi Hepatitis A un C belait.[4] Au söll dè Süèßholzzucker d Broduktion von èm Virusprotein vo dè Herpesvirè blockyrè, wa normalerwys die Entdeggig von èm Erreger durch d Zellè vohinderèt.[5] Ooni sell Protein bemèrkèd d Zellè dè Ydringling un leited iren eignè Dòt y. Diè defür nötigi Dosis isch allerdings vill z hoch, um durch normals (gsundheitlich unbedenklichè) Bärèdreckkonsum dört hèrrè z chò, un isch nit am läbbigè Mènsch, sondern nu aa Zellkulturè nõchgwisè.[6] Witeri Forschungè untersuchèd au diè antivirali Wǜrkig uff s Kaposi-Sarkom-uuslösende Herpesvirus.[7]

Diè medizinischi Wǜrkig vo de Süèßholzwurzlè hèt mó scho i dè Antike kennt. D Ägypter im Alterdum hèn dè Börèdreck zimli eschtimyrt un è Bärèdreckgetrönk kennt, wo Mai sus benamst worrè isch. Theophrastos von Eresos, wo annè 350 v. Chr. glèbt hèt, hèt dè Börèdreck als Heilmittel gegè Huèschtè un als Durschtlöscher bezeichnet. Bärèdreck söll zu dè Standarduusrüschtig vo dè römischè Soldatè zellt haa. Tim Richardson wyst in sinèrè Gschichtè vo dè Süèßigkeitè druff hy, dass au französischi un türkischi Soldatè im Èrschtè Wältchrièg Bärèdreck im Marschgepäck ghaa hèn.

Z Mitteleuropa kennt mò Börèdreck als Heilmittel sit èm Mittelaalter. In Großbritanniè sin Bärèdreckdaler zuè therapeutischè Zwèck hèrgschtellt worrè. Èrscht 1760 hèt èn Apotheker, wo George Dunhill gheissè hèt, im Bärèdreck Zucker dezuè duè, so dass si vo dört aa als Süèßigkeit vozeert worrè isch. I dè traditionèllè chinesischè Medizin isch dè chinesische Börèdreck (G. inflata, è vowandti Süèßholz-Art) sit annèdubaki è Standardheilmittele. Si wörd dört als Tonikum für s Hèrz ygsetzt sowiè bi Gschwür, Vokältigè un Hautunsubberkeitè vowendet.

I dè Kombination mit Ammoniumchlorid un Anisöl wörd Süèßholzwurzelextrakt für Salmiakpaschtillè gnõ. Als „traditionell aagwendetes Arzneimittel für d Schleimlösig im Berych vo dè Atemwäg“ benamst, wörred si scho im Hagers Handbuch der pharmazeutischen Praxis vo 1925 beschribbè.

Dröckneti Süèßholzschtangè sin au für d Zahnpfleeg kaut woorè, woby nebbè dè enthaaltenè Inhaltsschtoff au d Eigèschaft vom Holz zum Drägè chò, bim Kauè am Ènd stark uuszfaserè un asè è natürlichi Zaabürschtè z formè.

Vowendig als Gnussmittel

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Bärèdrèck als Süèßigkeit

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Süèßè Bärèdrèck

Bi dè Hèrschtellig vo Bärèdrèck wörred d Inhaltsschtoff uss dè Wurzlè vo de Lakritze extrahyrt un ydickt. Zuèsätzlich wörred Zuckersirup, Mèèl un Gelatinè dezuè duè, um dõdruus diè üblichè Bärèdrèckformè hèrzschtellè. Vomischlet mit Stärki, Agar, Anis, Fenchel, Pektyn un deilwys Salmiak wörred diè normalè Bärèdrèckwariationè gmacht.

Diè schwarz Farb, wo Bärèdrèck i dè Regèl hèt, isch künschtlich voschtärkt.

Z Holland un Skandinaviè isch Bärèdrèck (nl. drop, dän. lakrids) stark vobreitet un wörd i dè voschiedenschtè Gschmacksrichtigè un Formè als Süèßigkeit aabotè. Hauptsächlich wörd zwǜschè süèßem (nl. zoet, dän. sød) und salzigem (nl. zout, dän. salted) unterschiddè. Vo allem z Skandinavie wörd im Bärèdrèck Salmiak dezuè duè, wellè èn zimli intensyvè Gout hèt. Im nord- un hochdütschè Sprõchruum, wörd dè Bärèdrèck ähnlich wie im dänischè Uusdrugg Lakritze dauft, z Öschterrych isch dè Bärèdrèck voglychswys wènnig belièbt un schwirig z chriègè. Richtig salzigi Variantè git s im süddütsche Handel so guèt wiè gar nit, beschtèfalls chönnèd spezialisyrti Gummibärli-Läddè mit eigner Broduktion dõdemit diènè.

Im süddütschè im allgemeinè un im alemannischè Sprõchruum im bsunderè hèt dè Ulmer (spôter Nürnbärcher) Süèßwarèfabrikant Karl Bär uff vill vo sinè Suèßholzbrodukt deilwys europawit Badent druff ghaa, un si unter m Nammè Bärèdrèck vodribbè, wa i dè gnanntè Regionè dezuè gfüürt hèt, dè Nammè Bär bzw. sin Markènammè vom europawitè Monopolischt hèr z übbernää.

liquorice allsorts

Uus Großbritanniè stammèd diè sognanntè liquorice allsorts, wo Bärèdrèck-Stüggle mit voschidnè aromatisyrtè, bäredrèckfreiè Schichtè umhüllt odder gfüllt wörred; unter voschidnè Markènämmè wörred liquorice allsorts international aabotè.

Formvariantè (u. a. Brèzl, Schnèggè un Pfiifè)
Börèdrèckdaler uss hartem Bärèdrèck (links) un weichem Bärèdrèck (rächts)

Èn witèrè charakteristischè Bschtanddeil vom Bärèdrèck isch Ammoniumchlorid, au Salmiak dauft. Z Dütschland dürfèd Läbbensmittel oone Warnhywys uff dè Vopackig nimmi als 2 Brozènt Salmiak enthaaltè. Bärèdrèck mit èm höcherè Ghaalt a Salmiak müèn èn Warnhywys uff dè Vopackig haa. Sellè lutet:

  1. Erwachsenenlakritz – kein Kinderlakritz bi nèm Ghaalt übber 2 % bis 4,49 %
  2. Extra stark, Erwachsenenlakritz – kein Kinderlakritz bi Ghaalt übber 4,49  bis 7,99 %

Bim Bärèdrèck cha dè Elegtrolǜthuushalt vom Körper beyflusst wörrè un zu Bluèthochdrugg, Kopfwee un Ödem füürè. Selli Wǜrkig beruèt dõdruff, dass ein vo dè Hauptinhaltsschtoff vom Börèdrèck (Glycyrrhizin) dè Mineralocorticoidstoffwèchsel beyflusst. Dè glach Mechanismus hemmt au dè Abbau vom 4-(Methylnitrosamino)-1-(3-pyridyl)-1-butanon (NNK). NNK dräit als wichtigs Karzinogen i dè Zigarettè zum Lungèkrèbsrisiko by.[8] Diè Tabakvoorning erlaubt dè Zuèsatz vo Bärèdrèck als Aromaschtoff, dè Ghaalt in voschidenè Zigarettèmarkè cha uff dè Websitè vom BMEL nõchgschlaa wörrè.[9]

Obwoll zur Zit no keini gsetzlichè Högschtgränzè für Glǜcǜrrhizyn feschtglait worrè sin, warnt s Bundesamt für Risikobewärtig einèwäg vor übbermäßigem Bärèdrèckkonsum. Börèdrèckbrodukt, wo mee wiè 200 Milligramm Glǜcǜrrhizyn pro 100 Gramm Bärèdrèck enthaaltèd, müèn z Dütschland mit Starklakritz kennzeichnèt sy. Bsundere als Süèßigkeit für Chind isch Bärèdrèck sit èm Aafang vom 20. Johrhundert in zaalrychè Formè belièbt, wiè Schnèggè, Rautè odder als Daler. D Börèdrèckmünzè vo dè Firma Haribo sin ab 1925 als Negerdaler, umgangsschprõchlich au Negergèld, vodribbè worrè; wegè m deilwys als diskriminyrend empfundenè Uusdrugg Neger sin si 1993 umbenamst worrè.[10]

Bärèdrèck als Getränk

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

I dè arabischè Wält, bsunders z Ägyptè un Syriè, sin Uffgüss uss Börèdrèckpulver, küül gsoffè, als Erfrischungsgsöff belièbt. Bekannt sin diè Getränk unter irèm arabischè Nammè (arabisch عرقسوس‎, DMG ʿaraqsūs). Well dè Bärèdrèck geg dè Kaliumvoluscht wǜrkè söll, wörd ʿaraqsūs vor èm Faschtèaafang, zum Suhurässè empfollè. S Gsöff wörd vorzugswys vo Straßèhändler vokauft, wo s uus kunschtvoll gschafftè Kanischter a Passantè uusschenkè.[11]

Z Finnland isch dè sognannte Salmiakki Koskenkorva odder Salmiakki Kossu witvobreitet. S isch è Mischgedränk uff Basis vo Koskenkorva Viina (Kossu), èm wodkaäänlichè finnischè Schnaps. Diè düèfschwarzi Spirituose hèt 32 Volumèbrozènt Alkohol un hèt èn intensyvè Bärèdrèck-Gout. Si wörd, bsunders im norddütschè Sprõchruum, au als „Vogelsuppè“ benamst.

Au z Island git s Wodka-Mischgedränk mit Bärèdrèckgschmack. Diè im Land belièbtè Bärèdrèckgummis Opal un Tópas sin beidi als pechschwarzi, alkoholischi Gedränk erhältlich un hèn èn gwöönungsbedürftigè, scharfè un intensyvè Gschmack.

Z Dütschland isch vo allem Bärèdrècklikör vobreitet.

Vobreitig un Vobruuch

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Well s Süèßholz uss èm Vorderè Oriènt dõhèr karrèd wörrè hèt müèsè, isch Bärèdrèck vor allem in Küschtèregionè bekannt un gschätzt. Stark vobreitet isch sin Gnuss z. B. i dè Küschtèregionè vo Frankrych, z Norditaliè, z Skandinaviè un z Ängland.

Z Dütschland isch Süèßholz früèner in unterschydlichè Regionè vor allem im Südè abaut worrè, abber dè Aabau isch stark zrugg gangè un wörd hüt nu no vo einzelnè Brivatlüt un z Bambärg vo dè Bambärger Süèßholz-Gsellschaft betribbè.[12]

Dè wältwit högschte Bärèdrèckvobruuch hèn d Holländer mit zwei Kilogramm bro Person un Johr. Z Dütschland isch dè Vobruuch im Nordè dütlich größer wiè im Südè; dört wörred öppè 200 Gramm bro Person un Johr vobruucht.[13] Z Öschterrych isch dè Vobruuch marginal.

Chruscht

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Literadur

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • Max Wichtl: Teedrogen und Phytopharmaka. 4. Ufflaag. Wüssèschaftlichi Volaagsgsellschaft, Stuègètt 2002, ISBN 3-8047-1854-X
  • Tim Richardson: Sweets. The History of Temptation. Bantam Books, New York 2004.
  • Klaus-D. Kreische: Lakritz - Die schwarze Leidenschaft.Thorbecke-Volaag 2010, ISBN 978-3-7995-0291-7
  • Klaus-D. Kreische: Lakritz - Traktat einer Reise in die Welt der schwarzen Süßigkeit.Oktobèr-Volaag 2012, ISBN 978-3-941895-31-7

Weblinggs

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
 Commons: Lakritze – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnõchwys

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache
  2. ↑ F. Capasso et al. (1983): Glycyrrhetinic acid, leucocytes and prostaglandins.In: J Pharm Pharmacol. 35(5); 332-335; PMID 6134809
  3. ↑ Cosmetic Ingredient Review Expert Panel (2007): Final report on the safety assessment of Glycyrrhetinic Acid, Potassium Glycyrrhetinate, Disodium Succinoyl Glycyrrhetinate, Glyceryl Glycyrrhetinate, Glycyrrhetinyl Stearate, Stearyl Glycyrrhetinate, Glycyrrhizic Acid, Ammonium Glycyrrhizate, Dipotassium Glycyrrhizate, Disodium Glycyrrhizate, Trisodium Glycyrrhizate, Methyl Glycyrrhizate, and Potassium Glycyrrhizinate. Im: Int J Toxicol. 26 Suppl 2; 79-112; PMID 17613133
  4. ↑ S. Bürschi, Dütschi Apothekerziting 136, 89-98 (1996)
  5. ↑ Cohen, JI. (2005): Licking latency with licorice. In: J Clin Invest. 115(3); 591-593; PMID 15765143
  6. ↑ Börèdreck vohinderèt bi Herpes Krebserkrankig Archivlink (Memento vom 12. Jänner 2012 im Internet Archive)
  7. ↑ Curreli, F., Friedman-Kien, AE. un Flore, O. (2005): Glycyrrhizic acid alters Kaposi sarcoma-associated herpesvirus latency, triggering p53-mediated apoptosis in transformed B lymphocytes. In: J Clin Invest. 115(3); 642-652; PMID 15765147; PDF (freiè Volltextzuègriff, ängl.)
  8. ↑ Edmund Maser (2004) Significance of reductases in the detoxification of the tobacco-specific carcinogen NNK (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.sciencedirect.com Im: Trends in Pharmacological SciencesBand 25: Sitè 235-237
  9. ↑ Datenbank mit Zuèsatzschtoff i dè Tabakbrodugt Archivlink (Memento vom 8. Juli 2014 im Internet Archive) uff dè Sitè vom BMEL, abgruèfè am 19. Juli 2014
  10. ↑ Trevor Jones: Harrap's standard German and English dictionary. Teil 1, Band L-R, S. N 26 s. v. Negergeld. – Manfred Paeffgen: Das Bild Schwarz-Afrikas in der öffentlichen Meinung der Bundesrepublik Deutschland (1949–1972). Münchè 1976, ISBN 3-8039-0130-8, S. 98. – Bettina Grosse de Cosnac: Ein Bär geht um die Welt. Haribo – Vom Bonbonkocher zum König der Gummibärchen. Eine deutsche Familiensaga. Hamburg 2003, ISBN 3-203-77521-2, S. 151. – Schwarze Kunst. Im: Der Spiegel, 10. Februar 1965, online
  11. ↑ Amany Abdel-Moneim: Keeping cool in Ramadan. Al-Ahram Weekly, , archiviert vom Original am 28. Mai 2013; abgruefen Format invalid.
  12. ↑ Die Geschichte des Bamberger Süßholzanbaus. Uuszug uss dè Feschtschrift zum 125-jöhrigè Voreinsjubiläum vom Obberè Gärtnervorein z Bambärg. Dr. Dr. habil. Gerhard Handschuh, Bambärg 1988
  13. ↑ Michael Witt: Naschkatzen, Süßholzraspler, i dè Die Rheinpfalz am Sunntig, 12. Auguscht 2007, S. 19
Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Lakritze“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Lakritze&oldid=1007394"