Zum Inhalt springen

Ablut

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Dialäkt: Undermarkgreflerisch

E Ablut (Pl. Ablyt) isch e reegelhafde Wägsel zwische Vokal im glyyche Lexem, wù im Geegesaz zem Ùmlut nid phonologisch bedingd isch.

Dr dydsch Uusdrùg Ablaut isch ane 1819 in d Schbroochwiseschafd yygfierd woore vùm Jacob Grimm, wù doodermid dr Wägsel vù dr Vokal in dr Konjugation vù dr schdaarche Verbe im Germanisch bezaichned hed.

In dr indogermanische Schbrooche isch dr Ablut e wichdigi Erschyynig in dr Flexion ùn in dr Woordbildig.

Qualitative ùn quantitative Ablut

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S wird ùnderschiide zwisch em quantitative Ablut ùn em qualitative.

  • Im qualitative Ablut wägsle maischdens idg. *e (Grùndstapfle) ùn idg. *o (Abteenigsstapfle): lat. tego „ich decke“, toga „Toga, Decke“, dernääbe gid s au dr Wägsel zwische *ē ùn *ō (got. lētan „lassen“, lailōt „er ließ“) ùn dr Wägsel zwische idg. *a ùn idg. *o (griech. ago „ich treibe“, ogmos „Furche)“.
  • Im quantitative Ablut wägsled d Lengi vù dr Vokal. Wän d Grùndstapfle e chùùrze Vokal hed, no chaa dr Ablut e lange Vokal syy (Deenstapfle: ahd. neman „nehmen“, nāmun „sie nahmen“) oder ganz gschwùnde syy (Schwùndstapfle: griech. petomai „ich fliege“, eptomen „ich flog“). Wän in dr Grùndstapfle vùn eme lange Vokal uusgood, erschyynd d quantitativ Ablut im Indogermanisch as *ə (Diefstapfle). Die Schwa wird in dr maischde indogermanische Schbrooche zue a, im Indoiranisch zue i, im Griechisch zem Dail zue e oder o (lat. stāre „stehen“, Part Prät. lat. status „gestanden“, altindisch sthitas)

Ablut in andere Schbrooche

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Byyschbel vùm Ablut us indogermanische Schbrooche:

  • Änglisch: sing - sang - sung, find - found - found, give - gave -given
  • Niiderländisch: spreken - sprak - gesproken, geven - gaf - gegeven
  • Isländisch: stela -stal - stolið (dt. stehlen), gefa - gaf - gefið (dt. geben)
  • Ladyynisch: homō - hominis (dt. Mensch), caput - capitis (dt. Kopf), tegere - toga (dt. bedecken - Obergewand)
  • Griechisch: ballein (dt. werfen) - beblēka (dt. ich habe geworfen) - belos (dt. Wurfgeschoss), bolē (dt. Wurf)
  • Litauisch: lūžti (dt. zerbrechen, intrans.) - laužti (dt. zerbrechen, trans.)
  • Sanskrit: śrutaḥ (dt. gehört), śrotā (dt. Hörer), aśrauṣīt (dt. er hörte)

Nääbe dr indogermanische Schbrooche hän au z. B. di semitische e Ablutsyschtem.

  • Byyschbel: im Afar, ere kuschitische Schbrooch, wù z Äthiopie, z Eritrea ùn z Somalia gschwäzd wird, lute d Konjugationsforme (1. Sg.) vùm Verb „verschlinge“: Perfekt: undu’-e, Imperfekt: andu’-e, Subjunktiv: anda’-u

Ablut in dr dydsche Schbrooch

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Fir d Gschiichd vù dr di dydsche Schbrooch sin zwoo idg. Ablutzyylede am wichdigschde: idg. *e ùn idg. *a.

Idg. *e wägsled normaalerwyys esoo:

  • Grùndstapfle: idg. *e
  • Abteenigsstapfle (qualitativ): idg. *o
  • Deenstapfle (quantitativ): idg. *ē
  • abteendi Deenstapfle (qualitativ + quantitativ): idg. *ō
  • Schwùndstapfle (quantitativ): idg. -

Idg. *a wägsled normaalerwyys esoo:

  • Grùndstapfle: idg. *a
  • Abteenigsstapfle (qualitativ): idg. *o
  • Deenstapfle (quantitativ): idg. *ā
  • abteendi Deenstapfle (qualitativ + quantitativ): idg. *ō
  • Schwùndstapfle (quantitativ): idg. -

In dr germaanische Schbrooche sin bi dr schdaarche Verbe segs Ablutzyylede endschdande, d. h. as die idg. Vokal (Grùndstapfle: *e, *a, *o) in dr germanische Schbrooche in verschiidene Kombinatione mid andere Lut ùnderschiidligi Ablyt zaige.

  • I: idg. *e + i
  • II: idg. *e + u
  • III: idg. *e + NK (Nasal + Konsonant) bzw. idg. *e + LK (Liquid + Konsonant)
  • IV: idg. *e + N (Nasal) bzw. idg. *e + L (Liquid)
  • V: idg. *e + K (Konsonant user Nasal oder Liquid)
  • VI: idg. *a ùn idg. *o sin im Germanisch zämegfale

Im Aldhoochdydsch ùn schbeeder im Midelhoochdydsch sin die segs Ablutchlasse dùr reegelhafdi Lutveränderige deno wyder ùfgschbalde woore.

Ablutchlass I (idg. *e + i)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

urgerm. ai in dr Abteenigsstapfle isch im Ahd. zue ei woore, vor r, h, w dùr di ahd. Monopththongierig zue ē (vgl. got. gaits, ahd. geiz „Geiß“, aber got. maiza, ahd. mēro „mehr“).

Ablutchlass Ia (germ. ai > ahd. ei)
indogerm. urgerm. ahd. mhd.
Grùndstapfle Inf. *ei

ī
snîdan
ī
snîden
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *ei

ī
snîdu
ī
snîde
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oi
*ai
ei
sneit
ei
sneit
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *Øi
*i
i
snitum
i
sniten
Schwùndstapfle Part. Prät. *Øi
*i
i
gisnitan
i
gesniten
Ablutchlass Ib (germ. ai > ahd. ē)
Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *ei

ī
zîhan
ī
zîhen
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *ei

ī
zîhu
ī
zîhe
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oi
*ai
ei
zêh
ei
zêh
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *Øi
*i
i
zigum
i
zigen
Schwùndstapfle Part. Prät. *Øi
*i
i
gizigan
i
gezigen

Ablutchlass II (idg. *e + u)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Germ. eu isch im Ahd. dùr d Brächig zue io woore, vor i, j ùn u in dr Folgesilb zue iu. D Ablutchlass IIb isch endschdande, wel in dr aldhoochdydsch Monophthongierig germ. au vor Dental oder germ. h zue ō wooren isch (vgl. got. augō, ahd. ouga „Auge“, aber got. ausō, ahd. ōr „Ohr“).

Ablutchlass IIa (germ. au > ahd. ou)
Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eu
*eu/iu
io
biogan
ie
biegen
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eu
*eu/iu
iu
biugu
iu
biuge
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *ou
*au
ou
boug
ou
bouc
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *Øu
*u/o
u
bugun
u
bugen
Schwùndstapfle Part. Prät. *Øu
*u/o
o
gibogan
o
gebogen
Ablutchlass IIb (germ. au > ahd. ō)
Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eu
*eu/iu
io
biotan
ie
bieten
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eu
*eu/iu
iu
biutu
iu
biute
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *ou
*au
ō
bōt
ō
bôt
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *Øu
*u/o
u
butum
u
buten
Schwùndstapfle Part. Prät. *Øu
*u/o
o
gibotan
o
geboten

Ablutchlass III (idg. *e + NK bzw. idg. *e + LK)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Ablutchlass IIIa (idg. *e + NK)

Vor Nasalverbindig isch idg. e scho im Germanisch zue i ghoobe woore.

Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eNK
*iNK/iu
iNK
bindan
iNK
binden
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eNK
*iNK
iNK
bintu
iNK
binde
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oNK
*aNK
aNK
bant
aNK
bant
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *ØNK
*uNK
uNK
buntun
u
bunden
Schwùndstapfle Part. Prät. *ØNK
*uNK
uNK
gibuntan
uNK
gebunden
Ablutchlass IIIb (idg. *e + LK)

Vor Liquidverbindig isch idg. e in dr Grùndstapfle bliibe, nume vor i, j ùn u in dr Folgesilb isch s zue i ghoobe woore (ahd. helfan, aber: ih hilfu).

Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eLK
-
*eLK/iu
-
eLK
helfan
eLK
helfen
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eLK
-
*iLK
iLK
hilfu
iLK
hilfe
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oLK
*aLK
-
aLK
half
aLK
half
Schwùndstapfle 1. Pl. Prät. *ØLK
-
*uLK
-
uLK
hulfun
uLK
hulfen
Schwùndstapfle Part. Prät. *ØLK
-
*oLK
-
oLK
giholfan
oLK
geholfen

Ablutchlass IV (idg. *e + N/L)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Nääbe dr Verbe mid aifachem l, m, n, r ghèère doo au no d Verbe derzue ùf ch (< germ. k) ùn ff mid r vor em Vokal: bräche, dräffe. Vor i, j ùn u in dr Folgesilb isch idg. e in dr Grùndstapfle zue i ghoobe woore (ahd. brehhan, aber: ih brihhu).

Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eN/L
*eN/L/iu
eN/L
brehhan
eN/L
brechen
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eN/L
*iN/L
iN/L
brihhu
iN/L
briche
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oN/L
*aN/L
aN/L
brah
aN/L
brah
Deenstapfle 1. Pl. Prät. *ēN/L
*ēN/L
āN/L
brâhhun
āN/L
brâchen
Schwùndstapfle Part. Prät. *ØN/L
*u/oN/L
oN/L
gibrohhan
oN/L
gebrochen

Ablutchlass V (idg. *e + K)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *eK
*eK
eK
geban
eK
geben
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *eK
*iK
iK
gibu
iK
gibe
Abteenigsstapfle 1. Sg. Prät. *oK
*aK
aK
gab
aK
gab
Deenstapfle 1. Pl. Prät. *ēK
*ēK
āK
gâbun
āK
gâben
Schwùndstapfle Part. Prät. *eK
*e/iK
eK
gigeban
eK
gegeben

Ablutchlass VI (idg. *a bzw. *o)

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Idg. Germ. Ahd. Mhd.
Grùndstapfle Inf. *a/*o
*a
a (e)
graban
a (e)
graben
Grùndstapfle 1. Sg. Präs. *a/*o
*a
a (e)
grabu
a (e)
grabe
Deenstapfle 1. Sg. Prät. *ā/*ō

uo
gruob
uo
gruob
Deenstapfle 1. Pl. Prät. *ā/*ō

uo
gruobun
uo
gruoben
Grùndstapfle Part. Prät. *a/*o
*a
a (e)
gigraban
a (e)
gegraben

Ablutchlass VII

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

As sibdi Ablutchlass wääre vyylmool Verbe zämegnùù, wù im Idg. reduplizierti Forme ghaa hän (got. lētan „lassen“, lailōt „er ließ“, lat. cadere „falen, cecidi „er ist gefallen“). Die Reduplizierig isch im Ahd. gschwùnde ùn die Verbe hän derno e aigeni Ablutzyylede uusbilded.

Inf. haltan râtan heizan loufan stôzan ruofan
1. Sg. Präs. haltu râtu heizu loufu stôzu ruofu
1. Sg. Prät. hialt riat hiaz liof stioz rief
1. Pl. Prät. hialtium riatum hiazum liofun stiozun riefen
Part. Perf. gihaltan girâtan giheizan giloufan gistôzan giruofan

Ablut in dr alemanische Dialäkt

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Wel in alene alemanische ùn au alne oberdydsche Dialäkt s Präteritum gschwùnden isch, sin di germanische Ablutchlasse im Alemanisch chuum no aidydig usenander z halde, wel vyyl Verbe derbyy in anderi Ablutzyylede iibergange sin. Zem Dail sin Zyylede zämegfale, wel s kai Ùnderschaidig me in dr Präteritumforme gid.

As Byyschbel sin d Ablutzyylede mid der Ùnderdailige im Dialäkt vù Obfige ùfgfierd. Dooderbyy wääre di ainzelne Zyylede ùnderdaild no dr Vokal in drèi Forme (Infinitiv, 1 Sg. Präs. Ind., Part. Perf.).

Ablutchlass I
  • (y - y - i): blyybe, blyyb, bliibe
  • (èi - èi - ii): verzèie, verzèi, verziie (d Ludig im Präsens chùnd uus em Hoochdydsch)
  • (ai - ai - ii): schaide, schaid, gschiide (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Präsens ùf ai)
Ablutchlass II
  • (ie - ie - o): fliege, flieg, gflooge
  • (u - u - o): sufe, suf, gsofe
  • (au - au - o): laufe, lauf, glofe (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Präsens uf au)
  • (èi - èi - öu): schrèie, schrèi, gschröue (uurschbringli zuer Ablutchlass I, drum s Präsens ùf èi)
  • (ie - ie - öe): riefe, rief, gröefe (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Partizip ùf öe)
  • (i - i - o): wiige, wiig, gwooge (e nej bildets Woord, drum bassts doo nid rächt yyne)
Ablutchlass IIIa
  • (i - i - ù): binde, bind, bùnde
Ablutchlass IIIb
  • (ä - i - ù): hälfe, hilf, ghùlfe
  • (e - i - o): verschrege, verschrig, verschroge (uurschbringli e schwachs Värb, drum bassts doo nid rächt yyne)
  • (e - i - ù): schmelze, schmilz, gschmùlze (aigedli e Mischig vùmene schwache ùn eme schdarche Värb, drum bassts doo nid rächt yyne)
Ablutchlass IV
  • (ä - i - o): bräche, brich, broche
Ablutchlass V
  • (ä - i - ä): äse, is, gäse
  • (i - i - ä): liige, liig, glääge
Ablutchlasse VI ùnd VII

Dr Vokal isch in alene drèi Forme glyych.

  • (a): bache, bach, bache
  • (aa): faare, faar, gfaare
  • (ai): haise, hais, ghaise
  • (au): haue, hau, ghaue
  • (oo): bloose, bloos, bloose
  • (öu): böue, böu, böue

Ablut im Saleytitsch

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Saleytitsch isch dr ainzig alemanische Dialäkt, wù no bis in di zwood Hälfdi vùm 20. Jh. e lääbig Präteritum ghaa hed. Wäg däm sin di germanische Ablutzyylede no gued z sää. D Forme fir d 1. Sg. Prät. sin im Saleytitsch uusgliche noch dr Pluralforme.

Ablutchlass I
Ahd. Saleytitsch
Inf. snîdan schniidä
1. Sg. Präs. snîdu schniidù
1. Sg. Prät. sneit schnìt
1. Pl. Prät. snitum schnìtùn
Part. Prät. gisnitan kschnìtä
Ablutchlass IIa

Im Saleytitsch zaigd si d Halbbrächig vù ahd. io zue ei.

Ahd. Saleytitsch
Inf. fliogan fleigä
1. Sg. Präs. fliugu fleigù
1. Sg. Prät. floug flùg
1. Pl. Prät. flugun flùgùn
Part. Prät. giflogan kflogä
Ablutchlass IIb
Ahd. Saleytitsch
Inf. biotan biätä
1. Sg. Präs. biutu biätù
1. Sg. Prät. bōt bùt
1. Pl. Prät. butum bùtùn
Part. Prät. gibotan pottä
Ablutchlass IIIa
Ahd. Saleytitsch
Inf. spinnan spinnä
1. Sg. Präs. spinnu spinnù
1. Sg. Prät. span spùn
1. Pl. Prät spunnum spùnnùn
Part. Perf. gispunnan kspùnnä
Ablutchlass IIIb
Ahd. Saleytitsch
Inf. helfan hälfä
1. Sg. Präs. hilfu hìlfù
1. Sg. Prät. half hùlf
1. Pl. Prät hulfum hùlfùn
Part. Perf. giholfan kholfä
Ablutchlass IV
Ahd. Saleytitsch
Inf. brehhan brächä
1. Sg. Präs. brihhu brìchùn
1. Sg. Prät. brah braach
1. Pl. Prät brâhhum braachùn
Part. Perf. gibrohhan prochä
Ablutchlass V
Ahd. Saleytitsch
Inf. essan ässä
1. Sg. Präs. issu ìssùn
1. Sg. Prät. ass aass
1. Pl. Prät âssum aassùn
Part. Perf. gigessan kässä
Ablutchlass VI

Im Präteritum isch dr Ablut zämegfalle mit em Ablut vù dr VII. Chlass.

Ahd. Saleytitsch
Inf. graban grabä
1. Sg. Präs. grabu grabùn
1. Sg. Prät. gruob griäb
1. Pl. Prät gruobum griäbùn
Part. Perf. gigraban krabä
Ablutchlass VII
Ahd. Saleytitsch
Inf. fallan fallä
1. Sg. Präs. fallu fallùn
1. Sg. Prät. fial fiäl
1. Pl. Prät fialum fiälùn
Part. Perf. gifallan kfallä
  • Helmut de Boor: Mittelhochdeutsche Grammatik. Von Helmut de Boor und Roswitha Wisniewski. 10. Aufl. durchgesehen in Zusammenarbeit mit Helmut Beifuss. de Gruyter, Berlin 1998 (Sammlung Göschen 2209)
  • Gertrud Frei: Walserdeutsch in Saley. Wortinhaltliche Untersuchung zu Mundart und Weltsicht der altertüpmlichen Siedlung Salecchio/Saley (Antigoriotal). Verlag Paul Haupt, Bern und Stuttgart 1970 (Sprache und Dichtung. Sonderreihe Berner Arbeiten zur Dialektologie und Volkskunde 18)
  • Eckhard Meineke: Einführung in das Althochdeutsche. Unter Mitarb. von Judith Schwerdt. Schöningh, Paderborn/Zürich 2001 (UTB für Wissenschaft 2167)