Zum Inhalt springen

Gràmmàtik vum Milhüüser Dialekt/Vàriànta ìn dr Gràmmàtik

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy


Hìttiga Zitt

[Quälltäxt bearbeite]
Zwei Meegligkeita ìm Präsens
mìr düen oder mìr dian
ìhr düen ìhr dian
sa düen sa dian


S Verb „düe“ wìrd dàto meischtens àls Modàlverb verwanda. Àwer doch nìt ìmmer:

as düet mìr Leid  Ditsches tut mir Leid  Frànzeeschje suis désolé(e)

- Hàt dàs ebbis mìt dr Àrwet z'düe?  Ditsch - Hat das etwas mit der Arbeit zu tun?  Frànzeesch - Est-ce que ça a un rapport avec le travail ?
- Nein, dàs hàt mìt dam nit z'düe.  Ditsch - Nein, das hat damit nichts zu tun.  Frànzeesch - Non, ça n'a aucun rapport avec ça.

Zwei Meegligkeita ìm Präsens
mìr müen oder mìr mian
ìhr müen ìhr mian
sa müen sa mian


Zwei Meegligkeita fer s Partizip Perfekt
ìch hà müeßa oder ìch hà miaßa


S verb geh wìrd nìt unbedìngt üsgsprocha, wenn's vu teil Verb (Hìlfsverb, Modàlverb, brüücha, trauia, wìssa...) begleita wìrd.

ìch wìll ìns Bett (geh)  Ditschich will ins Bett gehen  Frànzeeschje veux aller au lit

sa sìn furt (ganga)  Ditschsie sind fortgegangen  Frànzeeschils sont partis

Brüüchsch nìt üssa (geh)  DitschDu brauchst nicht heraus (zu gehen)  FrànzeeschTu n'a pas besoin de sortir

Ìch traui nìt allei uf Pàris (geh)  DitschIch habe keine Mut, allein nach Paris zu gehen  FrànzeeschJe n'ose pas aller seul(e) à Paris

Weißt'r wo dura (geh)DitschWeiß er wo durchgehen?  FrànzeeschSait-il par où passer ?


Un sogàr: D Kàtz ìsch unter s Bett (ganga)  DitschDie Katze ist unter das Bett gegangen  FrànzeeschLe chat est allé sous le lit
Komischer Fàll: ìn dam Sàtz wìrd d Bewegung nìt klàr üsgsprocha, àwer 's hàndelt sìch unbedìngt um a Bewegung, sunscht war's „unter'm Bett“.

Bewegung / Lokalisiarung
Bewegung ar geht ìns Bett
ar wìll ìns Bett (geh)
ar ìsch ìns Bett (gànga)
Lokalisiarung ar ìsch ìm Bett
ar lìegt ìm Bett


Mankmol müeß s Verb „geh“ gàr nìt gsajt wara, wenn dr „ge“ scho do ìsch un wenn dr Sàtz züe kompliziart dat wara.

Geh oder nìt geh
Präsens Vergàngaheit
Mìr wann geh Mìr han wälla geh
Mìr wann làuifa Mìr han wälla làuifa
Mìr gehn ge làuifa Mìr sìn (gànga) ge làuifa
Mìr wann (geh) ge làuifa Mìr han wälla (geh) ge làuifa
Zwei Meegligkeita ìm Präsens
ar kummt oder ar kunnt
mìr kumma mìr kämma
ìhr kumma ìhr kämma
sa kumma sa kämma


Kumma oder nìt kumma
Präsens Vergàngaheit
Mìr wann kumma Mìr han wälla kumma
Mìr wann lüega Mìr han wälla lüega
Mìr kämma ku lüega Mìr sìn (kumma) ku lüega
Mìr wann (kumma) ku lüega Mìr han wälla (kumma) ku lüega

tràga = traja  Ditschtragen  Frànzeeschporter

Üsnàhmswiis, ìm Verb tràga, kààt dr „g“ aui z'Milhüüsa a „j“ wara, wia z'Colmer oder z'Stroßburg.

Zwei Meegligkeita ìm Präsens
ìch tràg oder ìch traj
dü tràgsch dü trajsch
ar tràgt ar drajt
mìr tràga mìr traja
ìhr tràga ìhr traja
sa tràga sa traja
Ei Meegligkeit ìm Partizip Perfekt
ìch hà trajt
dü hàsch trajt
usw.



Nìt verwachsla mìt: dreiha  Ditschdrehen  Frànzeeschtourner, wo gliich üsgsprocha wìrd. (Àwer dr Kontext ìsch meischtens ànderscht.)

Kìrzera Form

[Quälltäxt bearbeite]

kumma → kuu

namma → naa / gnumma → gnuu

schlàga schlàà / gschlàga gschlàà

driischlàà / driigschlàà

sìch ìwerschlàga / ìwerschlàga  Frànzeeschse surpasser

sìch ummaschlàà / ummagschlàà  Frànzeeschse donner du mal, faire des efforts

vorschlàga vorschlàà / vorgschlàga vorgschlàà

Friahiera Zitt

[Quälltäxt bearbeite]

(A. Lustig ànna 1880. Tràditionnella Schrìftàrt, nìt Orthal.)

Àm And vu da Wärter

[Quälltäxt bearbeite]
D offiziella Schrìft dàto: Mìlhüsa

Schwa hàt ma „e“ gschrìewa, nìt „a“.

Zum Beispiel: Dr Neüjohrsmorge, Dr Cüsin im Kaste., D'Müsikante, D'Nàiere, Was d'Storke sage, Milhüse...

Zwei Meegligkeita fer dàs z'expliziara:

  • A àndra Üssproch: sallamols han vìllìcht d Milhüüser kè so breita „a“ àm And vu da Wärter drààbabt.
  • A Schrìftgwohnet wo ìm Hoochditscha nohgmàcht hàt (ìn dara Zitt wo s Elsàss ditsch gsìì ìsch un Ditsch d Hàuiptsproch gsìì ìsch).


Unbestìmmter Àrtìkel

[Quälltäxt bearbeite]

Ditschein(e)  Frànzeeschun(e) → ne

  • ne zàrtliger Mann (àstaàtt a zartliger Mànn  Ditschein zärtlicher Mann  Frànzeeschun homme tendre)
  • ne Dorfschüel (àstaàtt a Dorfschüel  Ditscheine Dorfschule  Frànzeeschune école de village)
  • ne Dichterkind (àstaàtt a Dìchterkìnd  Ditschein Dichterkind  Frànzeeschun enfant de poète)


dü kunnsch, ar kunnt


meega (möge)

[Quälltäxt bearbeite]

A Verb wo ma dàto fàscht numma noch ìm Konjunktiv verwandet. Weniger ìm Ìndikativ, wo's dr Sìnn hàt vu „garn hàà“.

Beispìeler:

  • Ìn dam Sìnn vu „garn hàà“

Ìm Text „In dr Visite.“:
Grad no dr Licht, dr gliche Tag, heb Einer g'frogt, ob sie-n-en mag?
  DitschGerade nach der Bestattung, den gleichen Tag, habe einer gefragt, ob sie ihn mag?
  FrànzeeschJuste après l'enterrement, le jour même quelqu'un lui aurait demandé si elle l'aimait ?


Ìm Text „Ne G'schichtle vom e Verliebte un vom e Parepli.“:
I mag kei Parepli mitnàh
  DitschIch mag kein Regenschirm mitnehmen
  FrànzeeschJe n'aime pas emmener un parapluie


Ìm Text „In dr Kàltnacht.“:
's sin d'Nochberslit, si kämme z'kàlte, Lit, wo dr Peter gar nitt mag
  DitschEs sind Nachbarsleute, sie kommen abends zu Besuch, Leute, die Peter gar nicht mag
  FrànzeeschCe sont des gens du voisinage, ils viennent à la veillée, des gens que Pierre n'aime pas du tout


  • Ìm Sìnn vu-n-'ra Vermüetung

Ìm Text „Astronomie“:
Das isch kurios, was mag das si?
  DitschDas ist kurios, was mag das sein?
  FrànzeeschC'est curieux, qu'est-ce que cela peut être ?


Was möge jetz die ha mitnander?
  DitschWas mögen jetzt diese haben miteinander?
  FrànzeeschQue peuvent maintenant ceux-là avoir (à faire) ensemble ?


Ìm Text „Im Summer.“:
Wo mag er doch nur jetz noch si?
  DitschWo mag er doch nur jetz noch sein?
  FrànzeeschOù peut-il seulement bien être maintenant ?

A Verb wo ma dàto fàscht numma noch àls Hìlfsverb verwandet: „düe“ ìm Präsens, „dat“ ìm Konjunktiv.

Ìm Text Schlecht Wasser:

Was Kückück's, sàit er ganz verwundert, hàn Ihr mr in das Wasser tho?...
  DitschWas Kückück's (was denn), sagt er ganz verwundert, haben Sie mir in dieses Wasser getan?...
  FrànzeeschQue diable, dit-il tout étonné, m'avez-vous mis dans cette eau ?

(ìn dam Üsdruck bedittet „Kückück“ dr Tèifel, wo ma nìt hàt därfa nenna: Was Kückück's...  FrànzeeschQue diable...)