Gràmmatik vum Milhüüser Dialekt/Hìlf

Da Text uf Milhüüser-Elsassisch ìsch gschrìewa noh-n-era àlta Version vu dr Orthal-Schrìftàrt (wo vum Edgar Zeidler grìnda worra ìsch).

Dia Schrìftàrt nìmmt s Hoochditscha àls Referanz.
('s ìsch d Stàndàrdsproch, un 's hàt mehrera Vorteila: Verwàndschàft mìt em Elsassischa, güeta Kenntnissa uf Hoochditsch ìn dr Gegend, Schrìftbìld vu da elsassischa Wärter wo àns Hoochditscha màhnt...)

Do ìsch a kleina Erklärung, fer dr Text besser känna z'versteh.

ie

Dr „ie“ funktionniart gàr nìt wia ìn dr Dieth-Schrìftàrt, àwer wia uf Hoochditsch.
Dr „e“ noh-n-em „i“ bedittet àss da „i“ làng üsgsprocha wìrd: (IPA: [iː])

Zum Beispiel:

• Beispiel  Beispiel  exemple: wìrd ìm Elsàss meischtens üsgsprocha exàct wia uf Hoochditsch. (IPA: [ˈbaɪ̯ʃpiːl])
• Wien  Wien  Vienne (Hàuiptstàdt vum Eeschtrich): wìrd aui wia uf Hoochditsch üsgsprocha. (IPA: [viːn])

ìe

Dr „e“ noh-n-em „ì“ bedittet àss da „ì“ làng üsgsprocha wìrd: (IPA: [eː])

Zum Beispiel:

• vìel  viel  beaucoup (IPA: [feːl])
• Spìel  Spiel  jeu (IPA: [ʃpeːl])
• Mìtglìed  Mitglied  membre

ia

Vìelmols ìm Àlemànnischa gìtt's a Diphtong fer d Wärter wo uf Hoochditsch d lànga Vokàl „ie“ enthàlta. Do wìrd dia Diphtong nìt „ie“ schriiwa, ma müeß's schriiwa wia ma's üssprìcht (phonetisch): „iä“ oder „iè“, oder „ia“ z'Milhüüsa.

• Briaf  Brief  lettre (IPA: [ˈbʀɪ̯af])
• Liad  Lied  chanson (IPA: [ˈlɪ̯ad])
• verdiana  verdienen  gagner (un salaire)

ii

Vìelmol ìm Àlemànnischa gìtt's a lànger i fer d Wärter wo uf Hoochditsch a Diphtong enthàlta.
Do sott ma nìt „ie“ schriiwa, dàs schribt ma numma wenn uf Hoochditsch aui a „ie“ ìsch, fer s Schrìtfbìld z'bhàlta.
Ma müeß's „ii“ schriiwa. So bhàltet ma àm beschta s gliicha Schrìftbìld zwìscha d beida Sprocha.

• Wii  Wein  vin (IPA: [viː])
• bliiwa  bleiben  rester
• Triiwel  Trauben  raisin
• Fiir  Feuer  feu

• Giiga  Geige  violon - ànderscht às - Gigabyte  Gigabyte  gigaoctet
• gliich  gleich  pareil - ànderscht às - glich  gleich, sofort  tout de suite
• Biichta  Beichte  confession - ànderscht às - Dìchter  Dichter  poète
• Siida  Seide  soie - ànderscht às - SIDA  AIDS  SIDA

Wenn uf Elsassisch a kurzer „i“ üsgsprocha wìrd, wìrd a kurzer „i“ gschrìewa (aui wenn ìm hochditscha Wort a Diphtong steht).

• Zitt  Zeit  temps
• Zittung  Zeitung  journal
• Litt  Leute  gens
• hìtt  heute  aujourd'hui

Diphtong

Wenn a Wort uf Elsassisch a lànga Vokàl hàt, un s Wort uf Hoochditsch àm gliicha Plàtz a Diphtong hàt, noh ìsch's Wort uf Elsassisch mehr lasbàr wenn ma àm Plàtz vu dr ditscha Diphtong aui zwei Vokàla schribt.

• Büüch  Bauch  ventre - ànderscht às - rüch  rau  rude rough
• Müüra  Mauer  mur
• Müüs  Maus  souris
• Hiisla  Häuschen  maisonnette
• fiicht  feucht  humide
• tiir  teuer  cher
• fiin  fein  fin
• Liim  Leim  colle
• Priis  Preis  prix

A Üsnàhm gìtt's fer d Wärter wo uf Hoochsitsch mìt dr Diphtong „ei“ ààfànga.

• Iis oder Is?  Eis  glace
• Iigàng oder Igàng?  Eingang  entrée
• Iistellung oder Istellung?  Einstellung  réglage

Do seht ma àss „Ii“ àm Ààfàng vu'ma Wort nìt so lasbàr ìsch (amol scho fer d Elsasser). Àlso schribt ma uf Elsassisch: Is, Igàng, Istellung...
Logischerwiis müeß ma dernoh àlla àndra Forma vu dana ditscha Diphtong „ei“, wo dur a einzelta „i“ ersetzt wara, aui mìt'ma einzelta „i“ schriiwa:

• istella  einstellen  embaucher
• Sa stella Litt i.  Sie stellen Leute ein.  Ils embauchent des gens.
• Ìch wìrr igstellt.  Ich werde eingestellt.  Je suis embauché.

Üsnàhma

As gìtt noch àndra Üsnàhma, üs ésthetischa Grìnda.

Zum Beispiel, àlla Dialekt-Unterstìtzer ìm Elsàss kenna dr Sàtz:

„ A Friahjohr fer unseri Sproch.“  Ein Frühling für unsere Sprache.  Un printemps pour notre langue.

Logischerwiis dat ma „fìr unseri Sprooch“ schriiwa, àwer dàs war jetzt züe ìwerràschend. Noh schribt ma hàlt witterscht „fer“ un „Sproch“, ìn àlla àndra elsassischa Text.

Un ìn jedem Fàll wo d logischa Schrìft züe unésthetisch wìrd, därf ma a Üsnàhm màcha (numma nìt ìwertriiwa).

ß

Meischtens, wenn zwei Konsonnànta noh-n-era Vokàl stehn, bedittet's àss d Vokàl kurz üsgsprocha wìrd.

• Hàs  Hase  lièvre   lànga Vokàl (IPA: [hɑːs])
• Hàss  Hass  haine   kurza Vokàl (IPA: [hɑs])

S Unterschìed zwìscha „ß“ un „ss“ geht uf s gliicha Prìnzip: dr „ß“ làuift wia-n-a einzelta Büechstàwa.

• Stroß  Straße  route   lànga Vokàl (IPA: [ˈʃtʀoːs])
• Schloss  Schloss  château   kurza Vokàl (IPA: [ʃlos])

Noh da Diphtong wìrd aui meischtens a „ß“ verwanda.

• heißa  heißen  s'appeler (IPA: [ˈhaɪ̯sa])

sp, st

Exàct wia uf Hoochditsch, wenn „sp“ oder „st“ àm Ààfàng vum Wort steht, wìrd's „schp“ oder „scht“ üsgsprocha.

• spìela  spielen  jouer (IPA: [ˈʃpeːla])
• steera  stören  déranger (IPA: [ˈʃteːʀa])

Dàs gìltet àwer numma àm Ààfàng vum Wort (wia uf Hoochditsch). Wenn „schp“ oder „scht“ noochhar ìm Wort kummt , noh müeß ma's mìt „sch“ schriiwa.

• Waschpa  Wespe  guêpe (IPA: [ˈvaʃpa])
• koschta  kosten  coûter (IPA: [ˈkoʃta])