Gràmmatik vum Milhüüser Dialekt/Hìlf
Da Text uf Milhüüser-Elsassisch ìsch gschrìewa noh-n-era àlta Version vu dr Orthal-Schrìftàrt (wo vum Edgar Zeidler grìnda worra ìsch).
Dia Schrìftàrt nìmmt s Hoochditscha àls Referanz.
('s ìsch d Stàndàrdsproch, un 's hàt mehrera Vorteila: Verwàndschàft mìt em Elsassischa, güeta Kenntnissa uf Hoochditsch ìn dr Gegend, Schrìftbìld vu da elsassischa Wärter wo àns Hoochditscha màhnt...)
Do ìsch a kleina Erklärung, fer dr Text besser känna z'versteh.
ie[Quälltäxt bearbeite]
Dr „ie“ funktionniart gàr nìt wia ìn dr Dieth-Schrìftàrt, àwer wia uf Hoochditsch.
Dr „e“ noh-n-em „i“ bedittet àss da „i“ làng üsgsprocha wìrd: (IPA: [iː])
Zum Beispiel:
- Beispiel
Beispiel
exemple: wìrd ìm Elsàss meischtens üsgsprocha exàct wia uf Hoochditsch. (IPA: [ˈbaɪ̯ʃpiːl])
- Wien
Wien
Vienne (Hàuiptstàdt vum Eeschtrich): wìrd aui wia uf Hoochditsch üsgsprocha. (IPA: [viːn])
ìe[Quälltäxt bearbeite]
Dr „e“ noh-n-em „ì“ bedittet àss da „ì“ làng üsgsprocha wìrd: (IPA: [eː])
Zum Beispiel:
ia[Quälltäxt bearbeite]
Vìelmols ìm Àlemànnischa gìtt's a Diphtong fer d Wärter wo uf Hoochditsch d lànga Vokàl „ie“ enthàlta. Do wìrd dia Diphtong nìt „ie“ schriiwa, ma müeß's schriiwa wia ma's üssprìcht (phonetisch): „iä“ oder „iè“, oder „ia“ z'Milhüüsa.
- Briaf
Brief
lettre (IPA: [ˈbʀɪ̯af])
- Liad
Lied
chanson (IPA: [ˈlɪ̯ad])
- verdiana
verdienen
gagner (un salaire)
ii[Quälltäxt bearbeite]
Vìelmol ìm Àlemànnischa gìtt's a lànger i fer d Wärter wo uf Hoochditsch a Diphtong enthàlta.
Do sott ma nìt „ie“ schriiwa, dàs schribt ma numma wenn uf Hoochditsch aui a „ie“ ìsch, fer s Schrìtfbìld z'bhàlta.
Ma müeß's „ii“ schriiwa. So bhàltet ma àm beschta s gliicha Schrìftbìld zwìscha d beida Sprocha.
- Wii
Wein
vin (IPA: [viː])
- bliiwa
bleiben
rester
- Triiwel
Trauben
raisin
- Fiir
Feuer
feu
- Giiga
Geige
violon - ànderscht às - Gigabyte
Gigabyte
gigaoctet
- gliich
gleich
pareil - ànderscht às - glich
gleich, sofort
tout de suite
- Biichta
Beichte
confession - ànderscht às - Dìchter
Dichter
poète
- Siida
Seide
soie - ànderscht às - SIDA
AIDS
SIDA
Wenn uf Elsassisch a kurzer „i“ üsgsprocha wìrd, wìrd a kurzer „i“ gschrìewa (aui wenn ìm hochditscha Wort a Diphtong steht).
Diphtong[Quälltäxt bearbeite]
Wenn a Wort uf Elsassisch a lànga Vokàl hàt, un s Wort uf Hoochditsch àm gliicha Plàtz a Diphtong hàt, noh ìsch's Wort uf Elsassisch mehr lasbàr wenn ma àm Plàtz vu dr ditscha Diphtong aui zwei Vokàla schribt.
- Büüch
Bauch
ventre - ànderscht às - rüch
rau
rude
rough
- Müüra
Mauer
mur
- Müüs
Maus
souris
- Hiisla
Häuschen
maisonnette
- fiicht
feucht
humide
- tiir
teuer
cher
- fiin
fein
fin
- Liim
Leim
colle
- Priis
Preis
prix
A Üsnàhm gìtt's fer d Wärter wo uf Hoochsitsch mìt dr Diphtong „ei“ ààfànga.
- Iis oder Is?
Eis
glace
- Iigàng oder Igàng?
Eingang
entrée
- Iistellung oder Istellung?
Einstellung
réglage
Do seht ma àss „Ii“ àm Ààfàng vu'ma Wort nìt so lasbàr ìsch (amol scho fer d Elsasser). Àlso schribt ma uf Elsassisch: Is, Igàng, Istellung...
Logischerwiis müeß ma dernoh àlla àndra Forma vu dana ditscha Diphtong „ei“, wo dur a einzelta „i“ ersetzt wara, aui mìt'ma einzelta „i“ schriiwa:
- istella
einstellen
embaucher
- Sa stella Litt i.
Sie stellen Leute ein.
Ils embauchent des gens.
- Ìch wìrr igstellt.
Ich werde eingestellt.
Je suis embauché.
Üsnàhma[Quälltäxt bearbeite]
As gìtt noch àndra Üsnàhma, üs ésthetischa Grìnda.
Zum Beispiel, àlla Dialekt-Unterstìtzer ìm Elsàss kenna dr Sàtz:
„ A Friahjohr fer unseri Sproch.“ Ein Frühling für unsere Sprache.
Un printemps pour notre langue.
Logischerwiis dat ma „fìr unseri Sprooch“ schriiwa, àwer dàs war jetzt züe ìwerràschend. Noh schribt ma hàlt witterscht „fer“ un „Sproch“, ìn àlla àndra elsassischa Text.
Un ìn jedem Fàll wo d logischa Schrìft züe unésthetisch wìrd, därf ma a Üsnàhm màcha (numma nìt ìwertriiwa).
ß[Quälltäxt bearbeite]
Meischtens, wenn zwei Konsonnànta noh-n-era Vokàl stehn, bedittet's àss d Vokàl kurz üsgsprocha wìrd.
S Unterschìed zwìscha „ß“ un „ss“ geht uf s gliicha Prìnzip: dr „ß“ làuift wia-n-a einzelta Büechstàwa.
Noh da Diphtong wìrd aui meischtens a „ß“ verwanda.
- heißa
heißen
s'appeler (IPA: [ˈhaɪ̯sa])
sp, st[Quälltäxt bearbeite]
Exàct wia uf Hoochditsch, wenn „sp“ oder „st“ àm Ààfàng vum Wort steht, wìrd's „schp“ oder „scht“ üsgsprocha.
Dàs gìltet àwer numma àm Ààfàng vum Wort (wia uf Hoochditsch). Wenn „schp“ oder „scht“ noochhar ìm Wort kummt , noh müeß ma's mìt „sch“ schriiwa.