Oberrhiinalemannisch
S Oberrhiinalemannisch ghert zum Niideralemannische, s umfasst s Elsiss üsser em Sundgaü, dr grescht Deil vum Briisgaü un d Ortenaü. Gmeinsami Kännzeiche vum Oberrhiinische Alemannisch sin:
- d Erhaltung vu /k/ in Werter wiä Kopf un stark (vgl. k/ch-Liniä)
- Entrundung vo IPA /y/ un /ø/ zu /i/ un /e/:
- i in Fiir, ficht (fiicht), Bittel, Litt, hitt (= Feuer, feucht, Beutel, Leute, heute) usw.
- i in Miis, Liis, Hiiser, Bich (Biich) (= Mäuse, Läuse, Häuser, Bäuche) usw.
- e in schen, bes, Leffel, Lecher (= schön, böse, Löffel, Löcher) usw.
- fascht iberal d Richtungsadverbiä nuff, na(b), ruff, ra(b), nii (nin), nus (nüs), rii (rin), rus (rüs) (= hinauf, hinunter, herauf, herab, hinein, hinaus, herein, heraus)
S Oberrhiinalemannisch isch mit em au niideralemannische Baseldytsch noch verwandt, beidi hän die obe erwähnte typische k, i, ii (oder y) und e, s Baseldytsch aber nid d Richtigsadverbiä. Drzue kemme baseldytschi Eigeheite.
Rhiinstaffle
Uffellig im Oberrhiinalemannisch isch d Ufgliiderung durch Rhiinstaffle. Des heißt: E Wort oder e Form isch im Elsiss un im Badische bis zu nere meischt unterschiidlige Hechi verbreitet. Biispiil: gumbe (= springen) isch im Süde verbreitet un goht im Oberelsass bis Dessene (Dessenheim) nerdlig vu Milhüüse, im Briisgau bis an dr Nordrand vum Kaiserstuehl. Des heißt, gumpe goht im Badische 25 km witer in dr Norde wiä im Elsiss. An gumpe schliäßt sich häne un däne vum Rhiin springe a.
Rhiinstaffle bilde aü
- Ägerscht(e)/Atzel (= Elster)
- Seibfe/Seif (= Seife)
- Obe/Owe (= Abend), Farbe/Farwe (= Farben)
- nid/nigs (= nichts)
- bi (bis, bisch) schtill!/sei schtill!
- gsi(n) (= gewesen) un anderi.
Südligi Wort- oder Formtype (z. B. gumbe oder b in Obe) sin viilmol konservativ, si sin obe alliwiil as erschtes gnännt. Diä nerdlige Wort- un Formtype sin meischtens Neijerungen, wu üs em Fränkische kumme. Viilmol sin diä Neijerunge im Elsiss witter noch Süde drunge, wäge däm hän diä meischte Isoglosse d Form vu Staffle.
Nur im e begränzte Gebiit in dr Briisgaüer Rhiinebini un in dr südlige Ortenaü sin diä typisch elsässische ü, aü un oi uf d badisch Sitte drunge: Hüüs, Müüs, Fraü, Baüm, Soi (= Haus, Frau, Baum, Sau) un anderi.
Literatür
- Atlas Linguistique et Ethnographique de l’Alsace. Strasbourg 1969ff.
- Hubert Klausmann, Konrad Kunze, Renate Schrambke: Kleiner Dialektatlas. Alemannisch und Schwäbisch in Baden-Württemberg. Bühl 1993.
- Harald Noth: Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung. Schillinger, Freiburg 1993.
- Philipp Brucker: Hänner’s verstande? Lohrerditsch von aba bis Zwuckili. Verlag Moritz Schauenburg, Lahr 1991.