Ventyl vo Blõsinschtrumènt

Ventyl diènèd bi Blèchblõsinschtrumänt dezuè, d Roorlängi z voändèrè, um è chromatischs Spyl möglich z machè. Bi Betätigung vom Ventyl wörd d Luft durch è zuèsätzlichi Roorschleifè von èrè bschtimmtè Längi durrègfüürt un asè d Luftsüülè vom Inschtrumènt hauptsächlich volängerèt.

Zimli seltè isch s Vochürzungsventyl als Umkeerung vo dè beschribbenè Fungtionswys aazdräffè. Dõdeby strömt d Luft bi nit druggtèm Ventyl durch d Ventylschleifè, wo d Luftsüülè bi sinèrè Betätigung vochürzt wörd. Byschpill dõdefür sin diè französisch Bauform vom Waldhorn un d B/C-Bosuunè.

Konfigurationè

Klassischerwys sin Blèchblõsinschtrumänt mit drei Ventyl uusgschtattet (d %-Aagaab isch näherungswys d Roorvolängerung in Bezug uff d Inschtrumèntè-Grundlängi, theoretisch beschriibèd gannzaaligi Vohältnis, z. B. 2:3 odder 3:4 d Frequènzvohältnis):

• S èrschti Ventyl macht dè Nadurdon um zwei Halbdöön (12,4 %) niddriger,
• S zweite Ventyl macht dè Nadurdon um ein Halbdon (6,0 %) niddriger,
• S dritte Ventyl macht dè Nadurdon um drei Halbdöön (19,1 %) niddriger,

S git au è witters Ventyl, wo bi bschtimmte Inschtrumènt vowendet wörd, s vyrte Ventyl, wo i dè Reglè è Quartventyl isch. S Quartventyl duèt dè Don um füüf Halbdöön (33,8 %) abbè setzè. Witter unnè findet mò dié entschprèchendè Byschpillrechnungè.

Wenn s vyrte Ventyl è Quartventyl isch, wörd dè Donumfang als Effèkt vo sèllèm Ventyl um è Quartè absi erwitterèt, so dass bi Vowendung vo dè Ventylkombination 1+2+3+4 è großi Septym abbè zuès möglich isch (z. B. b → H), wa abber wègè Intonationsproblemen bi Ventylkombinationè nu theoretisch korrèkt isch. Pragtisch bezeichnèt mò dè Tridonus, wo mit dè Ventylkombination 1+2+3+4 gspillt wörd, als krankè Don, well er so vill z hoch isch, dass dè Zuèhörer yn kaum mee vom Halbdon obbè drübber unterschydè cha. Us sèllèm Grund sött mò söttigi kranki Dön nu bi churzè Döön, z. B. bi Läuf, iisetzè, welli abber wäg dè Aaschprõch i dè düèfè Laag sèltè vorchömmèd. Am unterschtè Rand vo dèrrè Erwitterung cha mò dõdemit d „Tridonus“-Luggè dirèkt obberhalb vom Pedaldon zuèmachè, dõrum cha mò mit Vyrventyler chromatisch bis zum Pedaldon abbè spillè.

Zweitè Effekt vom vyrtè Ventyl bschtòt us èm Kuryrè vo Intonationsprobleem im Zämmèhang mit dè Ventylkombinationè 1+3 sowiè 1+2+3 (öfters bim H), Dön mit dè letschtè Griffkombination wörrèd sèllèwäg au als kranki Döön bezeichnèt. Alli witterè Ventyl diènèd dè wittergehendè Kompensation, z. B. im Sekund-Berych.

S „Stopfventyl“ bim Waldhorn volängerèt s Röörli um ca. 10 % un kompensyrt dõmit z hochi Döön, wo bim komplèttè (Zuè-)„Stopfè“ vom Horn-Schallbecher mit dè (rächtè) Hand voursacht wörd. Dè eigentliche „Stopf“-Effèkt wörd ergo durch d Stopfhand un nit durch s Stopfventyl erzüügt.

Grifftabellè

D Grifftabellè basyrt uff dè Natur- odder Obberdöön vom Inschtrumènt bezogè uff d Grundschtimmung. Obberdöön wörrèd grundsätzlich mit 0 griffè, wa nüt anderès isch wié-s offenè Inschtrumènt, wo ooni druggti Ventyl i dè Grundschtimmung klingt. Vo jedèm Obberdòn absi wörrèd diè eifachschtè Griff bzw. Griffkombinationè vowendèt, wo s git. Uusnaam vo dèrrè Regèl isch d Griffkombination 1+2, well 3 dè eifachschte Griff wär, us braktischè Gründ wörd bis hüt (Stand: 2017) dè Griff 1+2 bevorzugt. Braktisch bedütet, dass diè meischtè Griff mit 1 odder 2 gschpillt wörrèd, dõrum hèt mò sèlli Griff uff dè Zeige- un Mittelfinger glait. Dè Ringfinger isch für dè Griff 3 reservyrt, isch abber meischtens nit ganz so beweglich wiè Zeige- un Mittelfinger. Suscht wörrèd Griffkombinationè nu vowendèt, well s einèwäg kei besseri Alternatyvè git.

Hilfsgriff

S git èn Huufè Hilfsgriff (i dè änglischè pädagogisché Lektürè als false fingerings, bi üs als kranki (falschi) Hilfsgriff, bezeichnèt ), wo us Intonationsgründ (kranki Döön) grundsätzlich nit odder uusnaamswys für für bsunderi Spilltechnigè vowendet wörrè. Zuè dè Hilfsgriff zelléd byschpillswys bi dè B-Drumbeetè (notyrt/transponyrt):

• g¹ (1+3)
• fis¹ (1+2+3)
• b¹ (1+2+3)
• h¹ (1+3)
• c² (2+3)
• cis² (1+2+3)
• d² (1+3)
• es² (2+3)
• e² (1+2), (3), (1+2+3?)
• f² (1+3?)
• fis² (1+2+3), (2+3?)
• g² (1+3) (3?) (1+2?)
• as² (1?)
• a² (2?)
• b² (0?)
• usw. (luèg witter unnè)

D Alternatyv-, Spezial- odder Hilfsgriff wörrèd, bedingt durch diè immer ènger ligendè Obberdöön (vo dè Oktav übber m Grunddòn (Drumbeetè: c¹ notyrt) uèzuès), immer zaalrycher, je höcher mò spillt. Zwüschè c³ (s berüchtigte Hochè C) bis e³ sin d Obberdöön i dè diatonischè Donleiter uffgreit, ab e³ uèzuès sin d Obberdöön chromatisch uffgreit. Ab dört bis zum b³ (dè 15. Obberdòn) wörrèd so zaalrych, dass jeddè Dòn mit jeddèrè Griffkombination gschpillt wörrè cha. Wa sich wiè-nè grifftechnisches Schlaraffèland aahört, isch i dè Braxis für alli Amateur- un vill Profiblôser nit erreichbar (sèlbscht Meischter- un Hòfdrumbeeter im Barock sin nit übber dè 14. Obberdòn chò !). Alli mit ? markyrtè Griff broduzyrèd kranki, nit stimmendi, Döön, wo mò gar nit odder nu bi bschtimmtè Spilltechnigè ysetzè söt.

Bauwiisè un Gschichte

Schematischi Darschtellung von èm Stimmzug

Gebrüchlich sin hützdaag vor allem zwei Bauformè:

• s Bumpventyl (au Périnet-Ventyl benamst) un
• s Drèèventyl (au als Zǜlinderventyl bezeichnèt).

D Ventylröörli (s. u.) hèn in aller Reglè è zǜlindrischi Boorung (Innèdurchmèsser) un – bi uusreichender Längi – è eignè Stimmzug am Röörli für d Fynschtimmung.

D Gschichtè vom Ventyl isch au im Artikel übber s Waldhorn witter uusgfüürt.

Bumpventyl (Périnet-Ventyl)

Schematischi Darschtellung vo dè Funktionswys vom Bumpventyl

S moderni Bumpventyl gòt uff è Ventylkonschtruktion zrugg, wo èrstmòls vom François Périnet im Johr 1838 vorgschtellt worrè isch, sèllèwäg wörd s au Périnet-Ventyl dauft. Èn witterè Uusdrugg für s Bumpventyl isch Pischton-Ventyl, abgleitet vom französische Uusdrugg piston, au z findè bi dè Bezeichnung cornet à piston (Bumpventylhörnli) für s Pischton odder Kornètt. Périnet-Ventyl hèn èn zǜlindrischè Ventylkörper (i dè Abbildung rächts isch sèll è hèllbruunes Rächtegg), wo mit èrè Fingerblattè (hèllbruunes „T-Stugg“) gegè n Fèdderdrugg abbè druggt wörd. Zwei Luftkanääl im Ventylkörper (héllrot, innè) leitèd bim druggtè Ventyl dè Luftschtròm übber s Ventylrohrröörli (rot) um.

È Bumpventyl zeichnèt sich durch èn im Volauf fascht vollschtändig zǜlindrischè Röörliquèrschnitt uus, zämmè mit ém Ventylkörper isch s gsamte Ventyl dõdemit zǜlindrisch. Konschtruktionsbedingt ligèd d Luftyläss sowoll vom Hauptroor wiè au vo dè Ventylröörli grundsätzlich uff èrè andrè Höchi wiè d Luftuusläss. D Fèddèrè lyt im Hoolruum entwedder übber odder unter m Ventylkörper (dunkèlbruun).
D Position vo dè Lufty- un uusläss isch zuèdèmm bi jeddem Ventyl radial wiè vertikal voschiddè, asè cha mò d Ventylkörper nit unterènand voduuschè, well dè Luftstròm nimmi durrè gòt un dõdemit kein Don mee broduzyrt wörrè cha. Us sèllèm Grund sin d Bumpventyl mit èrè ybrägtè Zaal numeryrt. Bi sèllèrè Bauwys isch d Streggèlängi, wo dè Ventylkörper bim Druggè zrugglait, grundsätzlich mindeschtens so groß wiè dè Durchmesser vom Hauptroor. Dèsèll Umschtand cha bi dè Tuba, wo dè Durchmesser vo dè Boorung bis zuè > 20 Millimeter gò cha, spyltechnischi Probleem mit sich bringè (großè Huub=langi Zit für s Druggè), anderersits sin schnelli Läuf nit s Hauptuffgaabègebièt vo dè Tubischtè. Wenn s doch mòl schnèll gò muè, wiè z. B. bi Sousaphonischtè im New-Orleans-Jazz, chömmèd sognannti Short-Action-Ventyl zum Iisatz, wo-nèn uugfäär halbyrtè Ventylhub hèn. Normali Bumpventyl wörrèd gèrn au mòl mit stärkerè Fèddèrè pimpt. Périnet-Ventylkörper chönnèd rächt uusbaut wörrè, well mò dõdezuè nu dè obbere Ventyldeggel abschruubè muè un d Ventylkörper mitsamt èm Deggel un dè Blattè usègnõ wörrè cha. Sèllè Vorteil gegèübber m Drèèventyl isch abber au nötig, well s Bumpventyl dütlich öfter mit dünnflüssigem Ventylöl ydulft wörrè muè. Villi Spiller ölèd d Bumpventyl generèll eimòl bim Paratmachè vom Inschtrumènt. È Bsunderheit vom Bumpventyl isch s Loch im unterè Ventyldeggel, demit d Luft unterhalb vom Ventylkörper bim Abbèdruggè entweichè cha, well suscht bim Abbèdruggè s untere Luftbolschter degegè wǜrkè dät.

Vorläufer

Schu s Ventyl, wo 1813 vom Heinrich Stölzel erfundè worrè isch, isch im Brinzyp vom spôtèrè Périnet-Ventyl gfolgt, im Gegèsatz zuè dè hüt gängigé Bauwys strömt dõ d Luft allerdings no a dè Untersitè iè. S Ventyl isch i dè Stölzel sinèrè Zit è neuartigs Baudeil. Bis dato sin sämtlichi Hörner Naturhörner gsi, wo mò mit Horn (Instrument)#Naturhorn Inventionsbögè umschtimmè hèt müèsè, wa bim Musizyrè extreem unpragtisch gsi isch. Mit èm Ysatz vo Ventyl isch es möglich gsi, d Luft in zwǜschègschalteti Röörli umzleitè, um dõdemit d Luftsäulè dõdemit z volängerè un asè s Inschtrumènt dǜèfer z stimmè. Uff Basis vom Stölzel sim neuè Ventylhorn, wo znägscht nu mit zwei Ventyl uusgschtattet gsi isch, hèt s è Witterentwicklung mit drei Ventyl gää, wo au bi andrè Blèchblõsinschtrumänt ybaut worrè isch, sèllèwäg hèt s dè ganzè Inschtrumäntèfamilliè durch rasches Umschtimmè innerhalb dè chromatischè Dònleiter völlig neui Ysatzmöglichkeitè i dè Orcheschter brocht. Bis öppè 1860 hèt sich s chromatische Horn in allè Orcheschter durrègsetzt ghaa.

Bèrliner Ventyl

È witteri früèni Form vom Bumpventyl, abgsää vom Stölzel sinèm vo 1813, isch s sognannte Bèrliner Ventyl (odder Bèrliner Bumpi), isch vom Stölzel 1827 sowiè unabhängig devò 1833 vom Wilhelm Wieprecht entwicklèt worrè. S Bèrliner Ventyl hèt sitlichi Yläss für d Ventylschleifè ghaa, wo uff glycher Höchi mit dè Yläss für s Hauptroor gsi sin.

Vobreitung vom Périnet-Ventyl

Uffgrund vo sim Urschprung z Frankrych isch s Bumpventyl nit nu z Frankrych, sondern au im suschtigè Weschteuropa uusschlièßlich in Gebruuch, also au z Ängland, sowiè i dè USA. Well au diè inzǜschè stark ufftrumpfendè Hèrschteller us Japan, Taiwan un mee un mee au China vo amrikanischè un änglischè Hèrschteller abkupferèt hèn, isch s Périnet-Ventyl wältwit klar uff dè Pole Position.

Drèèventyl

Schematischi Darschtellung vo dè Fungtion von èm Drèèventyl

Stellventyl an èm Stimmbogè; Stellungè: links – dirèktè Durchgang; rächts – Durchgang mit Volängerung durch èm kurzè Zùg

Drèèventyldeile, obbè vo links: Sprängdeggel, Wèchsl, Flügel; unnè vo links: Schruubdeggel, Ventylghüüs (Büchsè mit Oorè), Ventylaaschlag (Hufiisè)

S Drèèventyl hèt èn Ventylkörper mit zwei Kanääl, wo bim Druggè vom Ventyl abber um 90° um sini Hochachsè rotyrt. Ventylschleifè un Hauptroor müèn uff glycher Höchi i s Ghüüs.

Zum Druggè diènt i dè Regèl èn mit èrè Fèddèr vorgschpanntè Hebèl, wo übber mechanischi Glènk diè vertikali Bewegung vom Drugger in è horizontali vom Ventylhebèl umgsetzt wörrèd. Mit èm witterè Glenk wörd diè horizontali Bewegung vom Ventylhebèl in è Drèèbewegung uff dè vertikalè Achsè vom Ventylkörper umgsetzt. Dõdemit wörd d Druggchraft zwei Mòl übber Glenk bzw. Lager umgsetzt, wa einersits è komplizyrteri Bauwys wiè bim Bumpventyl voruussetzt, anderersits wèg dè Hebèlwǜrkung èn vill chlynerè Hùb vom Druggerhebèl erlaubt, wellè au unabhängig vom Röörlidurchmesser isch. Durch sèlli Unabhängigkeit cha mò Drèèventyl in glycher Bauwys vo dè Piccolo-Drumbeetè bis zuè dè Kontrabasstuba ysetzè, au wenn sich d Größi vo dè Ventylmechanig analog zum Inschtrumènt änderè duèt. Bim Waldhorn, einèwäg èn Exot i dè Blèchinschtrumäntèfamilliè, git folgendi Bsunderheitè bi dè Ventylmechanig:

• è Schnurmechanig (è Schnürli) ersetzt dè Ventylhebèl, sèllèwäg wörrèd zwei Lager (eins a jedèm Ènd) übberflüssig.
• è bsunderi Ventylbauform i dè Modi von èm vorigelbarè Stellventyl wörd für s Doppelhorn un s Tripelhorn ygsetzt, dõdemit wörd s gsamte Inschtrumènt un/odder è bschtimmts Ventyl durch ei Mòl Druggè permanènt uff è anderi Grundschtimmung umgschtellt. Mit dèm Brinzyp isch s Umschtimmè vo dè Inventionshörner mit Ventylhörner nõchbildèt worrè, allerdings mit èm Nõchdeil vo dütlich uffwändigerè Drèè-Ventyl.
• Doppel- un Tripelhorn-Drèèventyl, wo zwei bzw. drei Ventylbögè statt einem a s Ventyl aagflanscht sin, wodurrè s Ventyl dütlich uffwändiger i dè Hèrschtellung wörd. Sèll isch nötig, well d Längi vo dè Ventylbögè sich uff d Gsamtlängi vom Waldhorn bezièt, un sèlli sich bim Druggè vom Stellventyl änderèt (i dè Regèl vo F uff B bzw. F/B/f un umkeert).

S Drèèventyl isch 1818 entwicklèt worrè, wo dè Friedrich Blühmel un dè Heinrich Stölzel drum bèttè worrè sin, au sèlli Bauform i des vo ynè beaadragte Patent uffznää. Witteri Entwicklungè, namèntlich vom Joseph Rièdl z Wyn 1835 sowiè Leopold Uhlmann 1843, hèn schlièßlich zuè dè bis hüt gebrüüchlichè Form vom Drèèventyl gfüürt.

Dè Ventylkörper mit sinè Lagerschtift wörd traditionèll uss fèrtigungstechnischè Gründ lycht konisch gfèrtigt (Kegèlvohältnis ca. 1:40), durch dè Ysatz vo bräzyserè Bearbeitungsmaschinnè sit è baar Johr au zǜlindrisch mit Kugellager. Als Matriaal vowendet mò

• für dè Ventylkörper: traditionèll Messing, langläbbiger isch Bronze, Kunschtoff mit nitroschtendè Eddelstaallagerschtift.
• für s Ventylghüüs (trad. „Büchsè“): Messing odder Neusilber

Vobreitung vom Drèèventyl

Drèeventyl sin bsunders bim Waldhorn sowiè bi dè dütschè Bauformè vo gängigè Blõsinschtrumänt gebrüüchlich wiè dè Dütschè Konzèrt-Drumbeetè un als Quartventyl a dè Dütschè Konzèrtbosuunè. Zuèdèmm findet mò si a dè Blõsinschtrumänt vo dè mitteleuropäischè Volksmusig wiè bim Flügelhorn, Es-Horn i dè dütschè, chraisrundè Bauform, Tenorhorn, Barydonhorn un Tuba. Wèg dè Hebbèlübbersetzung lòt sich dè Ventilhùb uff Koschtè von èrè höcherè Druggchraft reduzyrè, sèllèwäg sin Drèèventyl au bi Tubè immer nò wit vobreitet. Bim Waldhorn isch s Drèèventyl klar in Front gegèübber m Périnet-Ventyl, einzigi Uusnaam z Mitteleuropa stellt s sognannte Wyner Horn dar, wo traditionèll Bumpventyl ygsetzt wörrèd.

Wettschtritt zwǜschè Périnet- un Drèèventyl

Uffgrund vo sim Urschprung z Frankrych isch s Bumpventyl nit nu z Frankrych, sondern au im suschtigè Weschteuropa uusschlièßlich in Gebruuch, also au z Ängland, sowiè i dè USA. Well au diè inzǜschè stark ufftrumpfendè Hèrschteller us Japan, Taiwan un mee un mee au China vo amrikanischè un änglischè Hèrschteller abkupferèt hèn, isch s Périnet-Ventyl wältwit klar uff dè Pole Position. Im Gegèsatz dèzuè setzèd diè mittel- un oschteuropäischè Hèrschteller èbbèso traditionèll uff Drèèventyl. Sit Aafang vo dè 1980er Johr hèt s Périnet-Ventyl au i dè mitteleuropäischè Blõsmuigszene Yzug ghaaltè, ab dört sin villi sognannti dütschi odder Konzèrt-Drumbeetè mit Drèèventyl durch amrikanischi Jazzdrumbeetè abglöst worrè, un sèlli hèn Périnet-Ventyl. Dè chly weschteuropäische Bruèder vom Flügelhorn, s Kornètt, isch vo französischèm Urschprung un isch voll i dè Bumpventyl-Hemisphärè dèheim, genau èso wiè dè eineiigè Zwilling vom Kornètt, s Pischton, wo natürlich ebbèso mit au mit sognannte Pischton-Ventyl (Bump-Ventyl) vosää isch. S ovale Althorn stammt i dèrrè Bauform ebbèso us dè weschteuropäischè Szenè un isch au mit Bumpventyl vosää. Im Gegèsatz dezuè isch s mitteleuropäischè un chraisrund bautè Es-Horn mit Drèèventyl vosää. S Flügelhorn isch meischtens (nò) mit Drèèventyl vosää, woby s dè Hauptbogè bim Spillè waagrächt lyt, in letschter Zit git s abber mee un mee Flügelhörner, wo dè Hauptbogè bim Spillè senkrächt stòt un mit Bumpventyl vosää isch. Sèlli Bauform isch quasi èn Re.Import us dè amrikanischè Jazz-Szenè, wo s urschprünglich dütsch-öschterrychisch-böhmische Flügelhorn statt èm Kornètt vomeert ygsetzt worrè isch (abber mit Bumpventyl), un asè widder zrugg uff Mitteleuropa dislozyrt hèt. I dè Tenorlaag, also bi Tenor- un Barydonhörner sowiè Ventylbosuunè git noch wi vor è klari Drènnung zwǜschè dè wescht- un mitteleuropäischè Variantè, bim èrschterè Vowendungsgebièt sin nu Bump-, bim zweiterè nu Drèèventyl im Ysatz. Einzigi Uusnaam isch s Euphonium, wo us dè weschteuropäischè Hemisphärè chunnt, un zuè dè Bumpventylinschtrumäntèfamilliè ghört. Bi dè Tubè löst sich diè klari Drènnlinniè langsam zugunschtè vom Bumpventyl uff, abber s Drèèventyl haltet sich z Mitteleuropa rächt wacker, well diè Vorteil vom Drèèventyl (luèg au witter obbè) bi dè Tuba durchuus bi dè Tubischtè eschtimyrt wörrèd. Einzigi Uusnaam bi dè Tubè isch s Sousaphon, wo us Amerika stammè duèt, dört wörrèd einèwäg nù Bumpventyl ygsetzt, bim mitteleuropäischè Gegèschtugg, im Helikontuba, chömméd abber Drèèventyl zum Ysatz.

Unterschyd i dè Spilltechnig

Bim Druggè von èm Ventyl wörd dé Luftschtrom kurzzitig durch d Ventylvolängerung un d Ventylvobindung gfüürt. Dõdurch entschtòt è nit exakt definyrti Roorlängi, sèllèwäg isch dè klingende Ton i sinèrè Höchi zimli undefinyrbar. Andersch gsait, dè Don klingt nit suuber, sondern nasal, vodruggtt, matt un dämpft. Aafänger passyrt sèll mitunter, well si vosehèntlich s Ventyl nu halb odder z langsam druggèd odder durch schlèchti Ölung s Ventyl hängt, denn dann git s è „Quètsch“-Effegt, wo nit gwünscht isch.

Bi Drumbeetè mit Bumpventyl wörd sèbbè Effegt absichtlich vowendet, idèmm im Jazz, Salsa, dè Popmusig odder i dè Neuè Klassischè Musig (ab 1950) s Quètschè als zuèsätzliche Klangfarb ygsetzt wörd: Dè Quetscher per halb druggtem Ventyl un dõdemit vóbundenè Phrasyrungswys mit z langsam druggtè Ventyl (z. B. bim Jazzdrumbeeter Chet Baker). Durch sèlli Spillwys isch au bi Ventylinschtrumänt èn Glissando-Effèkt möglich. Sèlli Spillwys isch uff Drumbeetè mit Drèèventyl schwèrer möglich: Konschtruktionsbedingt ligèd d Drèèventyl an èrè akustischè Stell, wo übberwigend sich übberwigènd èn Schwingungsbuuch (Drugg-Maximum) vo dè schwingendè Luftsüülè befindet, wodurrè è Lippè- un Mundhöölè-Beyflussung durch dè Blôser erschwert wörd. Bi herkömmlichen Perinettrompeten wörrèd konschtruktyv d Ventyl i dÈ akustischè Hälfti vo dè Roorlängi positionyrt, wo sich vohältnismäßig oft bi Schwingungsknotè (Drugg-Minima) befindèd. Bim Glissando cha sich èm Spiller mit Drèèventyl-Inschtrumänt abber demit behelfè, è chromatischi Donleiter, evtl. sogar mit dè Hilfsgriff (3 vor 1+2, 4 vor 1+3 bi stygendèm Glissando) z spillè, wa sich mindeschens so guèt aahört wiè nèn Quetscher. Witterhy isch én Unterschyd durch dè Druggwäg vom Ventyl gää: Bi Drumbeetè mit Bumpventyl bedrait er öppè 17 mm, bi Drèèventyl öppè 8 mm. D Positionskontrollè vo dè Ventylschtellung isch bi längerem Druggwäg zwar besser, d Gschwindigkeit bi technisch aaschpruchvollè allerdings nit (ußer èbbè mit Short-Action-Bumpventyl).

Sèlli Konschtruktionsunterschyd sin zuèfällig bezièungswys zwangswys bim Design vo dè Inschtrumänt un hèn inschtrumèntèbaulich nüt mit dè eigèntlichè mechanischè Ventylkonschtruktion z duè hèn. È spezièlli Vowendung odder Präferyrung vo dè eintè odder anderè Ventylkonschtruktion isch übberwigend im historischè Kontext mit dè konkretè Musiggschichtè un irèm Musigschtyl z sää.

È witteri interpretatorischi, dõdemit vor allem oft bi Bumpventyl hörbari Spilltechnig isch s „Tremolo“. S Tremolo wõrd erzüügt, idèmm èn Standardgriff in schnellschtmöglicher Wys von ém Hilfsgriff im Wechsèl abglöst wörd un so èn Klangfarbtriller uff (fascht) dè glychè Tonhöchi entschtòt. Au sèlli Spillwys isch im Jazz un dè vowandtè Stilischtikè längscht etablyrt und wörd mèngmòl vo zitgnössischè klassischè Komponischtè uusdrügglich gforderèt.

Uffgrund vo dè bsunderè Spilltechnigè un vo allem dè mechanisch eifacherè Massèbroduktion hèn sich Périnet-Ventyl mit Pumpventilen gegèübber dè Drèèventyl im Jazz un im spezièllè bi dè Drumbeetè, Kornètt un dè Euphoniè wältweit durrègsetzt.

Konischi Ventylmaschinnè

Bi hochwärtigè Inschtrumänt mit witterè Mensur (z. B.: Barydon odder Tuba) wysd s Quartventyl un witteri Kompensationsventyl mit zimli langè Roorschleifè mitunter è größeri Boorung uff wiè die andrè drei Ventyl. Dè Grund für sèlli Bauwys lyt dõdrin, dass d Klangfarb vo söttigè Inschtrumänt durch diè sich stark konisch erwitterndi Boorung massyv beyflusst wörd. Bim Gebruuch vo dè Ventyl wörd abber è mee odder wènniger langi Streggi mit zǜlindrischè Boorung dezwǜschègschaaltet. Je länger sèlli zǜlindrischi Passage isch, umso stärker voänderèt sich d Klangfarb un d Aaschprõch gegèübber dè ventyllos gschpilltè Obberdöön vom Inschtrumènt, wa i dè Regèl nit erwünscht isch.

Sonderformè

Witteri Drèèventyl:

• Thayer-Ventyl. Konschtruktionsbedingt wörd s nu für s Quartventyl vo dè Bosuunè vowendet.

Witteri Bumpventyl:

• Doppelschièbeventyl bim Wyner Horn: Zwei simultan bewegti Ventylröörli schaaltèd zwǜschè graadlinigem un um 90° abgwinkeltèm Luftdurchgang um. D Konschtruktion bruucht è relativ großi Mindeschtlängi vo dè Röörlivolängerung vom Ventyl.

Intonationsprobleem

Wörrèd zwei odder mee Ventyl mitènand druggt, so isch d Intonation vom klingendè Don nit dè rechnerischè Summè vo dè einzelnè Intervall, bi dè sogenanntè Kombinationsgriff isch dè Don immer z hoch. Sèbb Phänomen benamst mò als krankè Don. Sèlli Krankèt lyt dõdraa, dass diè zuèsätzlich durch jeddes Ventyl dezuè gschalteti Röörlilängi immer uff d Grundlängi odder d Grundschtimmung vom Inschtrumènt berechnèt un gschtimmt isch, nit abber uff s volängerte Roor, wenn schu ei Ventyl druggt isch un è zweits dezuè chunnt, well jeddes Ventyl d Schtimmung vom Inschtrumènt um è bschtimmts Intervall abbè zièt. Hintergrund dõdèvò isch dè Umschtand, dass d Frequènz vom klingendè Don sich mit èrè Wachstumsfungtion übber d Roorlängi abbildè lòt, un nit mit èrè linearè Fungtion. Us èm glychè Grund entschprèchèd d Zùgpositionè uff dè Bosuunè bim druggtè Quartventyl nimmi dènnè uff èm offenè Inschtrumènt, sondern ligèd jewyls progressiv witter unnè/wäg – diè gsamt Zǜglängi langèd jetzt nu no für sechs Positionè, dè sechste Zùg isch dèn deggungsglych mit dè sibtè Position bi offnèm Inschtrumènt. Sèllè Umschtand bringt abber nu s Probleem mit sich, dass mò uff dè Bosuunè mit èm Quartventyl nit d Pedaldonluggè zuèmachè cha. Sèll Intonationsprobleem git s au glychwoll uff èm (Vyrventyler-)Barydonhorn, well dè superkranké Kombinationsgriff 1+2+3+4 sèllè wellèwäg au nit zuèmachè cha (well dè Don vill z hoch isch). Bi dè Dreiventyler in B-Stimmung isch s klingende h bzw. H mit èm Kombinationsgriff 1+2+3 superkrank. D Medizin für d Vyrventyler heisst Vollkompensation un wörd meischtens bi Euphoniè voschribbè, macht s Inschtrumènt abber uugfäär doppelt so düèr. D Medizin für d Dreiventyler isch bi dè Drumbeetè schu mit deby und heisst Triggerzùg, dè Bypackzettl git s witter unnè i dèm Artikel.

Byschpillrechnung für s Intonationsprobleem

Um dè Dòn um èn Halbdòn düèfer z stimmè, muè s Roor um öppè sechs Brozènt (ganzzaalig gnau um 18/17) volängerét wörrè. Bi nèm Inschtrumènt mit èrè offenè Roorlängi vo 100 cm hèt d Ventylschlaufè vom zweitè Ventyl ergo è Roorlängi vo sechs Zentimeter.

Um dè Dòn um zwei Halbdöön düèfer z machè, müèn nommòl sechs Brozènt bi dè Längi dezuè cho. Sechs Brozènt vom neuè Grundwärt 106 cm sin also 6,36 cm, also chunnt mò gsamt uff è Roorlängi vo 112,36 cm. Dè Ventylbogè isch bim èrschtè Ventyl i sèllèm Byschpill 12,36 cm lang.

Um dè Ton um én wittèré Halbdnn z senkè, chömmèd widder sechs Brozènt dèzuè – vom Grundwärt 112,36 cm, also 6,74 cm. Diè nötigi Gesamtlängi bedrait sèllèwäg 119,1 cm, s dritte Ventyl muè 19,1 cm lang sy. Un schu wörd s widder krank, well bis hüt dè Aafänger dè Kombinationsgriff 1+2 statt 3 bybrocht wörd. Drei Halbdöön, au chlyni Terz dauft, müèn uff gsundem Wäg mit 119,1 cm langem Ventylbogè un dõdemit mit èm 3. Ventyl erreicht wörrè. Mit èm Kombinationsgriff 1+2 git s abber nu 12,36 cm + 6 cm = 18,36 cm zämmè, dotal also 118,36 cm. I dè Praxis schmeckt d Medizin, also nu s drittè Ventyl, abber è bitzeli bitter, well dè Ringfinger statt èm Zeige- un Mittelfinger zum Ysatz chunnt.

Um dè Don um vyr Halbdööe odder è großi Terz düèfer z machè, sin witteri sechs Brozènt Roorlängi nötig – abber vom neuè Grundwärt 119,1 cm. Dè korrekte Wärt isch also 7,15 cm. S èrschte Ventyl isch dütlich länger, s zweite abber è wèng chürzer wiè dè gforderte Wärt. D Ventylkombination (2+3) wörd i dè Braxis bruucht un chunnt dè nötigè Roorlängi zimli nõch, isch abber datsächlich è wèng z hoch.

Sinngmäß gildèt für alli anderè Ventylkombinationè. D Intonation bim Gebruuch vo mee wiè eim Ventyl glychzitig isch dõhèr grundsätzlich mee odder wènniger unsuuber, wenn sèll nit kompensyrt wörd. Quintessenz us sèllèrè Erkenntnis: Je wènniger Ventyl bruucht wörrèd, um so besser stimmt dè Dòn.

Lösungsmöglichkeitè

S sin grundsätzlich so wènnig Ventyl wié möglich z bruuchè.

Bi dè minimè Differènzè vo dè „churzè“ Ventylkombination (1+2) wörd i dè Regèl übber s Ghör mit èm Aasatz kompensyrt. S Bruuchè vom suuberé Griff 3 wär ideal, well mò dè möglichscht eifache motorischè Bediènung vo dè Ventyle Vorrang gää hèt.

Bi Inschtrumänt mit èrè ehnder churzè Gsamtlängi wié Drumbeetè un Kornètt wörd d Differènz vo dè Griffkombinationè mit èm drittè un érschtè un/odder drittè Ventyl wörd meischtens durch Betätigè vom Trigger am 3. Ventyl kompensyrt.

Bi klassischè Bauformè vo dè Tuba wiè bim Kaiserbass isch dè Hauptschtimmzùg konschtruktyv druff uusglait, wôrend èm Spillè vom Spiller mit dè linkè Hand für d Kompensation uuszogè z wörrè.

Bi Tubé un andrè Inschtrumänt mit èrè großè Roorlängi cha d Differènz abber zwölf Zentimeter un mee bedrägè. Us sèllèm sänèd d Hèrschteller bi hochwärtigè Modèll konschtruktionssitig anderi Möglichkeitè vor:

Vyrts Ventyl (Quartventyl)

Bi dè Drumbeetè ligèd d Döön, wo vom Probleem bedroffè sin, i dè sèltener bruuchtè dǜèfè Regischter, graad obberhalb vom èrschtè Obberdòn (c¹ notyrt).

Bi Inschtrumänt, wo hüüfiger i sèllèrè Laag gschpillt wörrèd, findet sich als koschtègünschtigschti Maßnaam hüüfig è vyrtes Ventyl, wo d Roorlängi um è Quartè volängerèt wörd (byschpillswys bi Piccolodrumbeetè, Barydön, Euphoniè un eifachi Tubè, ganz seltè au bi Flügelhörner.)

S vyrte Ventyl ersetzt dõdemit d Ventylkombination (1+3), asè cha diè hüüfig gforderti reinè Quartè unter m zweitè Obberdòn suuber intonyrt wörrè. Diè sèltè gforderti übermäßigi Quartè drunter wörd mit dè Kombination (2+4) jeddèfalls wit besser wiè mit (1+2+3) intonyrt. Notfalls chönnèd Döön, wo nè sèltè gforderti vominderti Quartè unter m Obberdòn mit (2+3) ligèd, per Hauptstimmzug odder èm Stimmzug am 3. Ventyl kompensyrt wörd. Dè Stimmzug am 2. Ventyl isch i dè Regèl z churz für sèbbi Kompensation.

Kompensyrti Ventyl, Kompensationssischteem

Dé änglische Inschtrumentèbauer D. J. Blaikely hèt sich 1878 è automatischs Kompensationssischteem batentyrè lõ. Dõdeby chriègèd diè èrschtè beidè Ventyl von èm dreiventyligè Inschtrumènt zuèsätzlichi Ventylröörli a dé Ruggsitè; iri Ventylkörper hèn dèmnõch drei statt zwei Kanääl. Wörd bi sèllèm Sischteem s kompensyrti dritte Ventyl in Kombination mit dè anderè Ventyl druggt, so wörd d Luft durch s normale Ventilröörli un zuèsätzlich durch s Kompensationsröörli gfüürt, asè langèd s für diè nötigi Gsamtroorlängi.

Analog dezuè hèn vyrventiligi Inschtrumänt Kompensationsröörli a dè èrschtè drei Ventyl, wo nur in Kombination mit èm vyrtè Ventyl zuègschaaltet wörrè.

Im Ergebnis hèn derartig kompensyrte Inschtrumänt uff allnè Kombinationè mit èm kompensyrtè Ventyl fascht diè korrekti Roorlängi. Vyrventilig kompensyrti Inschtrumänt hèn sogar dè entscheidende Vordeil von èrè korrèktè Intonation übber diè gsamt Oktave zwǜsche m Grunddòn un èm èrschtè Obberdòn. Sèlli Form vo dè Kompensation isch bsunders für dǜèfi Inschtrumänt wiè d Tuba un Euphonium vo Bedütung.

Us konschtruktyvè Gründ eignèt sich sèlli Lösung bsunders für Inschtrumänt mit Bumpventyl.

Èn Nõchdeil vo dè kompensyrtè Ventyl cha drin bschtõ, dass diè kompensyrtè Inschtrumänt dumpfer klingèd un schlèchter aaschprèchèd. D Ursachè dõdefür sin uugünschtig volaiti Ventylröörli vom Kompensationssischteem un Ängschtellè i dè Ventyl selbèr, wo übber Luftvowirbelungè zuèsätzlichi Obberdòn broduzyrè, wo sich im Dòn übberlagèrèd. Èn witterè Nõchdeil vo dè sognanntè vollkompensyrtè Inschtrumènt isch dè vill höchere (bis zuè 100% un mee) Aaschaffungspriis.

Während dõdevò i dè Früèzit vo dè Entwicklung alli Inschtrumänt bedroffè gsi sin, gildèt sèll hüt nu nò für kompensyrti Waldhörner, wo diè einzigschtè gängigè Drèèventylinschtrumänt sin, wo mit Kompensation hèrgschtellt wörrèd.

Zuèsätzlichi hèrkömmlichi Ventyl

Um diè vobreitetè Klang- un Aaschprèchprobleem vo früènèrè Kompensationssischteem z umgõ, sin è baar Hèrschteller dezuè übbergangè, zuèsätzlichi Ventyl yzbauè, wo d Ventylröörli uusschlièßlich uff dè Gebruuch mit Kombinationsgriff uusglait sin.

Tuba in F

Sèlli Taktik hèt sich bis hüt bi dè Tubè erhaaltè: Vill hochwärtigi Kontrabasstubè hèn è füüfts Ventyl, wo druff brechnèt isch, a dè Stell vom èrschtè Ventyl in Kombination mit èm vyrtè Ventyl bruucht z wörrè, also (4+5) statt (1+4). Mit èm füüfte Ventyl wörd dié großi Sekund uuszogè odder gschpreizt. Basstubè in F hèn bis zu sechs Ventyl, well d F-Tubè no è heikleri Intonation hèn wiè d Es-Tubè.

Zuèsätzlichi Ventylröörli

È witteri Alternatyvè bschtòt dõdrin, a jeddèm Ventyl zwei Ventylröörli hèrrè z machè. Zwǜschè dènnè Röörli cha mit èm zuèsätzlichè Ventyl umgschaltet wörrè, glychzitig wörd d Grundschtimmung um ei bschtimmtes Intervall voänderèt. Mò chriègt uff sèlli Wys quasi zwei Inschtrumänt mit voschidener Grundschtimmung in eim. Für Döön mit problematischer Intonation uff dè einè Sitè ergän sich dõdurrè mitunter wènniger problematischi alternatyvi Griff uff dè anderè Sitè.

Sèll Brinzyp isch hüt im wesèntlichè für Waldhörner vo Bedütung, wo F/B- odder B/f-Doppelhörner, seltèner F/B/f-Tripelhörner, asè funktionyrè. Vorgschtellt worrè isch sèllè Entwurf vom Eduard Kruspe un Bartholomäus Geisig èrschtmòls z Erfurt im 19. Johrhundert.

Voglychbari voll uusbauti Doppeltubè sin dègègè hützdaag ußerordentlich seltè.

Indònationszùg (Trigger)

Unter èm Trigger (änglisch für Abzug) voschtòt mò è Kompensation durch è Vorrichtung, wo s erlychterèt, d Längi von èm Ventylröörli odder vom Hauptschtimmzùg z variyrè. Sèlli Vorrichtung, wo au Indònationsdrugger odder -uusglych benamst wörd, bschtòt entwedder us eim mit èm Stimmzùg vobundenè Ring odder U-förmigè „Sattel“, wo mit eim Finger (Ringfinger odder chlynè Finger) bewegt wörd, odder us enèm mechanischè Hebèl, wo mit eim Finger druggt wörd un i dè Regèl è Rügghoolfeddèrè hèt.

Trigger sin meischtens serìèmäßig bi Drumbeeté un Kornètt für è zuèsätzlichi Indònationshǜlfè am drittè Ventylröörli aabrocht. Bi hochwärtigè Flügelhörner, Tubè un Euphoniè git s èbbèso triggerbari dritti Ventylzüüg, bi allnè gnanntè Inschtrumènt, wo ganz hochwärtig sin, git s zuèsätzlich au èn Trigger am èrschtè Ventylzùg. Inschtrumènt, wo kein Trigger am èrschtè Ventylzùg hèn, wörrèd mit volängertèm Röörli am drittè Ventyl baut, well dè Hèrschteller devò uusgòt, dass es dritte Ventyl nu bi Kombinationsgriff bruucht wörd, un s dritte Ventyl ständig kompensyrèd.

Literadur

• Herbert Heyde: Das Ventilblasinstrument-Seine Entwicklung im deutschsprachigen Raum von den Anfängen bis zur Gegenwart. Breitkopf & , Wysbaddè 1987, ISBN 3−7651−0225−3.

Weblinggs

• Elements of Brass Instrument Construction (änglisch)
• Dave Werdens detaillyrti änglischsprõchigi Erlüterung von èm Kompensationssischteem mit aaschaulichè animyrtè Grafikè
• Diè drei Familliè vo dè Blèchblõsinschtrumänt

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Ventil_(Blasinstrument)“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.