Prototypentheorie (Linguistik)
Die Prototypetheori isch e Theori uss de kognitive Linguischtik, wo erklärt, wie Konzept im mentale Sproochsyschtem vo eme Sprecher organisiert sin. De Aasatz isch vorallem in de Semantik aagwändet worde, sältener aber au ùff d Morphologi, Syntax ùn Phonologi.
Die Grùndussaag vo de Prototype-Theori isch, dass bstimmti Gägeständ oder Konzept e zentraleri Roll in ere semantische Kategori hen wie andri. Zum Byspil denkt öber, wo s Wort „Vogel“ ghört, änder aa en Spatzwie an en Adler, ùn Dier wie Strauss oder Pinguin werde als sehr randständigi Mitgliider vo de Kategori „Vogel“ waargnoo. Als wytres Byspil sin Öpfel, Banane oder Chrise zentrali Mitgliider vo de Kategori „Obscht“, derwyyl Trüübeli ùn Holder änder randständigi Mitgliider sin, ùn e Avokado vo Lüt ohni botanischi Känntniss meischt gar nit als e „Obscht“ waargnoo wird. E Spatz ùn e Öpfel isch also en Prototyp vo eme Vogel bzw. vo Obscht.
Mer goot devo uss, dass die Konzept nit statisch sin, sich also dur d Läbenserfaarige vo eme Mänsch verändre chönne. So cha öber en Waal oder Delfin als randständigs Mitgliid vo de Kategori „Fisch“ waarnee, ùn deno als Ergebniss vo Schuelbildig z. B. in d Kategori „Süüger“ verschiebe. Die Kategori sälber hen kei scharfi Gränze, mer sait däm „fuzzy categories“ (ängl. ‚schwammigi Kategorie‘).
Ursprùng vo de Theori
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Prototypetheori het sich als Antwort ùff di klassischi Semantik ussebildet. Di klassischi Semantik orientiert sich am antike griechische Philosoph Aristoteles. Nooch däm klassische Aasatz isch en Konzept oder e Wort dur bstimmti Merchmool definiert. En Objekt ghört also zue enere Kategori, oder es ghört nit dezue, ùn Kategorie hen klari Gränze. En Hùnd isch also entweder en Hùnd, oder er isch keiner, ùn es git kei Hünd wo „hündlicher“ sin wie andri (nooch de Prototypetheori wär dergäge en Labrador en „hündlichere“ Hùnd wie z. B. en Puudel).
Hüt wird de klassisch Aasatz vorallem no in de Phonologi bruucht, wonner sich am meischte bewäärt het. In de Semantik isch de Aasatz in de Mitti vùm 20. Joorhùndert in d Kritik groote. De Ludwig Wittgenstein het zum Byspil kritisiert, dass s Wort „Spiil“ nit mit Merchmool cha bschryybe werde. Er het gmeint, dass die Dätigkeite, wo als „Spiil“ bezeichnet werde, kei Gmeinsamkeite hen, wo ùff alli zuedrifft. Scho allei verschiidni Brettspiil hätte nüüt mitenand gmeinsam, ùn Manschaftsspiil hätte wiider andri Merchmool, e Chind wo en Ball gäge d Wand wirft wär no emool öbis andres, ùn bi professionelli Wettkämpf dät au s Merchmool [+ùnterhaltsam] verschwinde.
De William Labov het deno 1973 e Experimänt gmacht, wo d Deilnämmer hen miesse verschiidni Objekt als „cup“ ‚Tass‘ oder als „bowl“ ‚Schüssel‘ bschryybe. Nooch de klassische Theori hät mer erwartet, dass es e klari Ùnterscheidig zwüsche de zwei git. Des isch aber nit de Fall gsi. So isch e rùnds Objekt, wo e Henkel gha het ùn glych lang wie breit gsi isch, vo allene „cup“ gnännt worde. Wänn s Objekt breiter wie hooch gsi isch, isch d Warschynlichkeit gröösser worde, dass d Lüt „bowl“ dezue gsait hen, aber es het kei klari Gränz zwüsche cups ùn bowls gee. Wänn s Objekt kei Henkel gha het, isch es änder als bowl bezeichnet worde, het aber einewäg chönne e cup sy. Es isch also nit mögli, e cup als [+Henkel + glychi Breiti wie Hööchi] z definiere ùn e bowl als [-Henkel +breiter wie hooch], wyl au öbis wo en Henkel het, e bowl cha sy, ùn öbis wo kei Henkel het ùn breiter wie hooch isch, e cup cha sy.
Mer het also d Schlùssfolgerig zoge, dass es kei scharfi Ùnterscheidig zwüsche cups ùn bowls git. Aber es git e prototypischi cup , wo zum Byspil e Henkel het, uss Porzelan isch, e bstimmti Form ùn Proportione het ùn wo mer meischt Kaffi oder Tee druss drinkt. Je nooch Sprooch sin die Prototype ùn Kategorie deno verschiide. So isch öbis wo uss Papier gmacht isch ùn kei Henkel het (zum Byspil wo de Kaffi in ere Mensa verchauft wird) im Alemannische e Becher, e Kategori wo im Änglische zue de „cups“ ghört.
-
e prototypischi Tass, mit eme Henkel, uss Keramik gmacht, änder flach, rùnd, ùn es isch Kaffi dinne. -
isch des no e Tass oder änder scho e Schüssel? Si het zwar e Henkel, aber isch zimli flach... -
e prototypischi Schüssel, ohni Henkel, änder flach, ùn es het e Müesli dinne.
Literatur/Quelle
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Taylor, John R. (1995). Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory. 2nd Edition, Clarendon Press: Oxford. ISBN 0-19-870013-X.