Domestizierig

D Domestizierig oder Domestikazioon isch en innerartlige Veränderigsbrozäss vo wilde Dierarte oder Pflanze, wo binem dr Mensch Indiwidue vo dene Arte vo iirer Wildform wääred Generazioone genetisch isoliert und ziilt noch gwüsse Gsichtspünkt vermeert. Eso wird s mööglig, ass die domestizierte Indiwidue mit em Mensch chönne zämmelääbe oder von em chönne gnutzt wärde, dass si sozusaage „in sim Huus“ (latiin. domus) lääbe.

Im überdräite Sinn brucht mä dr Begriff au zum s beschriibe, wenn en ursprüngligi Idee wien e politischs Konzept oder e wüsseschaftligi Theorii verfelscht oder eso aabasst wird, ass d Lüt mit em «chönne lääbe».

Domestiziere isch nid s Gliiche wie s Zeeme. Bim Domestiziere änderet mä d Gen von ere Grubbe vo Indiwidue, wääred mä bim Zeeme nume s Verhalte vom ene äinzelne Indiwiduum veränderet.

Wichdigi domestizierti Dierarte

Die mäiste Dierarte si as Liferante vo Äiwiss, sig s in dr Form vo Fläisch oder vo Äier, domestiziert worde, d Raubdier weniger as d Pflanzefrässer. Wichdig si aber au d Faasere gsi, wo vor allem d Schoof und d Kamelarte gliiferet häi, und d Chraft vo Oggse, Ross und Kamel, wo dr Mensch gleert het, für sich usznütze.

Raubdier

• dr Wolf, wo mä usgrächnet het, ass dr Hund, wo von em abstammt, sich genetisch vor mee as 135'000 Joor drennt het.
• d Wildchatz isch vor öbbe 9000 Joor zur domestizierte Chatz worde.

Pflanzefrässer

Egüptischi Zäichnig vo domestizierte Rinder

• Wildschoof si vor öbbe 13'000 Joor woorschinlig im Gebiet vom Fruchtbare Halbmond zerst für iir Fläisch zu Schoof domestiziert worde
• us dr Bezoargäiss het mä woorschinlig vor em 11. Joorduusig im vordere Oriänt d Husgäiss züchdet
• vom öirasische Uroggs isch vor em 8. Joorduusig s Rind choo
• us dr Wildsau isch vor mee as 9000 Joor im östlige Chläiasie d Hussau worde.
• vom Wildesel stammt dr Esel und und vo wilde Ross s domestizierte Ross ab.
• s Dromedar isch woorschinlig im 3. Joorduusig domestiziert worde.
• s Lama: ersti Hiiwiis uf si Domestizierig stamme vo vor 5000 Joor us Peru
• s Meersöili isch in dr Zit vo 5000 bis 2000 v. d. Z. in Südamerika für sis Fläisch domestiziert worde
• us dr Muus und dr Ratte het mä im 20. Joorhundert zaami Labordier züchdet

Vöögel

• s Bankivahuen, e Wildhuen in Südostasie, isch woorschinlig scho im 6. Joorduusig z China domestiziert worde. Im Indusdaal isch s Huen im spoote 3. Joorduusig vorchoo und in Öiropa öbbe in dr Middi vom erste.
• Wenn s wilde Druthuen in Nordamerika domestiziert worde isch, wäiss mä au nid genau. Mä nimmt aa, ass es öbbe zwüsche 500 und 700 n. d. Z. bassiert isch.

Wichdigi domestizierti Pflanzenarte

Öbbe 4900 Pflanzenarte wärde hüte kultiviert. Von dene Kulturpflanze häi öbbe 150 Arte e bsundrigi Bedütig, wil si zämme öbbe 90 % vom Naarigsbedarf vo dr Wältbevölkerig decke.

Kultiwiert für d Frucht

Geträid

D Geträidearte stamme vo Wildgreeser ab. Ooni Geträid cha mä sich äigetlig d Entwigglig vo de Hoochkulture gar nid vorstelle.

• Wäize: die erste aapflanzte Wäizesorte si Äichorn (Triticum monococcum) und Emmer (Triticum dicoccum) gsi, wo us em Gebiet vom Fruchtbare Halbmond stamme.
• Riis: dr Riis het zwäi Wildforme, wo in Ostasie verbräitet si: dr äijöörig Oryza rufipogon und dr meejöörig Oryza nivara
• Mais: dr Mais stammt vo dr Balsas-Teosinte us em dropische Räägewald vom Rio Balsas-Becki in Zentralmexiko ab.
• Sorghum: Sorghum isch in Afrika süüdlig vo dr Sahara domestiziert worde. Vo öbbe 2000 v. d. Z. cha mä s au in Zentralindie noochwiise
• Haaber: vom Haaber isch s noochgwiise, ass er um 5000 v. d. Z. z Pole und in dr nördlige Schwarzmeerregion aabaut worde isch
• Rogge: s erste Vorchoo vo Rogge, wo mä von em wäiss, fallt in d Zit vo 6600 v. d. Z. im Norde vo Sürie
• Gärste: d Gärste stammt us em Vordere Oriänt und em östlige Balkan, wo si scho 15'000 v. d. Z. abaut worde isch. Si isch äng verwandt mit der Wildgärste Hordeum vulgare subsp. spontaneumim, wo im Noche Oste vorchunnt.

Obst und Nüss

• Dr Öpfel stammt noch genetische Undersuechige vom Asiatische Wildöpfel (Malus sieversii) ab, wo mit em Kaukasusöpfel (Malus orientalis) oder em Chirsiöpfel (Malus baccata) krüzt worde isch.
• Die öiropäische Biire si us de Wildbiirearte P. communis subsp. pyraster und P. communis subsp. caucasica domestiziert worde.
• Vo dr Kulturrääbe wäiss mä, ass si scho 5000 v. d. Z. im Südkaukasus und in Mesopotamie für iiri Drüübel aapflanzt worde isch.

Hülsefrücht

• Boone
• Ärbsli
• Sojaboone
• Ärdnüss

Kultiwiert für d Wurzle

• Härdöpfel
• Yams

Kultiwiert für d Bletter

• Tee
• Dubak
• Chööl

Litratuur

• Helmut Hemmer: Neumühle-Riswicker Hirsche. Erste planmäßige Zucht einer neuen Nutztierform. In: Klaus Rehfeld (Hrsg.): Naturwissenschaftliche Rundschau. 58. Jahrgang, Nr. 5. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, ISSN 0028-1050, S. 255–261. 

• Lyudmila N. Trut: Early Canid Domestication: The Farm-Fox Experiment. In: Sigma Xi, The Scientific Research Society (Hrsg.): American Scientist. Band 87, 2, März-April, 1999, S. 160 (hum.utah.edu (PDF; 234 kB) [abgerufen am 28. März 2010]).  hum.utah.edu (Memento vom 15. Februar 2010 im Internet Archive)
• Hermann von Nathusius: Vorstudien für Geschichte und Zucht der hausthiere Zunaechst am Schweineschaedel. Wiegandt und Hempel, Berlin 1864 (books.google.de [abgerufen am 28. März 2010]). 

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Domestizierung“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.