New York City

New York City
	Spitzname: The Big Apple
	; Midtown Manhattan, UNO Center, Freiheitsstatue, Times Square, Unisphere in Queens, Brooklyn Bridge, State Street Plaza mit Battery Park und Fähre Staten Island und Governors Island
; Siigel	; Faane
D Lag vo New York City im Bundesstaat New York
Basisdate
Gründig:	1624
Staat:	USA
Bundesstaat:	New York
County:	Bronx (Bronx); New York (Manhattan); Queens (Queens); Kings (Brooklyn); Richmond (Staten Island)
Koordinate:	40° 43′ N, 74° 0′ WKoordinate: 40° 43′ N, 74° 0′ W
Zitzone:	Eastern Standard Time (UTC−5)
Iiwohner: ; – Metropolregion:	8.336.817 (Stand: 2019); 19.979.477 (Stand: 2018)
Bevölkerigsdichti:	10.612 Iiwohner je km²
Flechi:	1.214,4 km² (ca. 469 mi²); davon 785,6 km² (ca. 303 mi²) Land
Höchi:	6 m
Gliderig:	5 Stadtbezirk
Poschtleitzahle:	10001–10292
Vorwahl:	+1 212, 718, 917, 347, 646
Website:	www.nyc.gov
Bürgermeister:	Bill de Blasio
	; Die 5 boroughs vo New York:; 0 (1) Manhattan 0 (2) Brooklyn 0 (3) Queens 0 (4) The Bronx 0 (5) Staten Island

New York isch e Witerleitig uf dä Artikel. Witeri Bedütige sind under New York (Begriffsklärig) ufgführt.

New York City [nuːˈjɔːɹk] (offiziell The City of New York) isch e Weltstadt an dr Ostküste vo de USA. Si het acht Millione Iiwohner und isch die grösst Stadt im Land. Ihre Spitzname isch Big Apple (Dr Gross Öpfel). Uf ihrem Sigel schribt sich d'Stadt mit ihrem latinische Namme Civitas Novi Eboraci: SIGILLVM CIVITATIS NOVI EBORACI - noch em römische Namme vu York in Ängland. Für zum se vom Bundesstaat New York z underscheide, sägen ere d Amerikaner New York City, was as NYC abkürzt wird.

Si isch in fünf Boroughs (Stadtbezirk) ideilt: Manhattan, Bronx, Brooklyn, Queens un Staten Island. D Metropolregion New York het 18 Millione Iiwohner und isch ein vo de bedütendste Wirtschaftsrüüm, Handelsplätz und Kulturzentre vo dr Wält. Vili nationali und internationali Konzärn und Organisatione hai ihre Hauptsitz in dr Stadt, drunder die Vereinte Natione.

Gschicht

17. Johrhundert

1524 isch dr Giovanni da Verrazano in dr Gegend vom hütige New York glandet und 1609 dr Henry Hudson. Vo 1610 aa hai holländischi Chauflüt Fäll vo de Indianer, wo dört gläbt hai, afo chaufe und hai e Handelsstation iigrichtet. Am 27. März 1614 het die neu gründeti Compagnie van Nieuwnederlant (Neuniederland-Kompanii) vo de Generalstaate e Monopol für e Handel in däm Gebiet übercho.

Im Oktober 1618, zäh Mönet nochdäm s Handelsmonopol abgloffe gsi isch, het d Kompanii e neui Charter beadrait, aber zu dere Ziit hai d Generalstaate scho d Gründig von ere neue Kompanii, dr Niiderländische Westindie-Kompanii (WIC) blant. Am 3. Juni 1621 het d WIC vo dr Republik vo de Siibe Vereinigte Niiderlande e Freibrief für es Handelsmonopol in Amerika übercho. D Kolonisation het 1624 agfange, wo sich 30 holländischi Familie uf dr Insle Manhattan und in der Gegend vom Delaware agsiidlet hai.

1626 het dr Peter Minuit de Iigeborene, wohrschiinlig eme Zwiig vo de Lenni-Lenape-Indianer, wo dr Insle „Manna-hatta“ gsait hai, Manhattan für 60 Gulde abkauft. D Siidlig het dr Name Nieuw Amsterdam übercho und isch d Hauptstadt vo dr Kolonii Nieuw Nederland worde. In dr Siidlig hai bald chaotischi Verhältnis gherrscht und under de korrupte Gouverneur het d Kriminalität enorm zuegnoh.

1647 het sich die Niiderländischi Westindie-Kompanii entschlosse für Ornig z sorge. Si het dr Petrus Stuyvesant zum Gouverneur ernennt und in siiner Amtsziit, wo 17 Johr duurt het, si s erste Chrankehuus, s erste Gfängnis und die ersti Schuel baut worde. Zum Schutz vor Überfäll het er 1652 im Norde vo dr Stadt quer über d Insle e Mure lo baue, wo spöter dr Stross, wo dört verloffe isch, ihre Name ge het: Wall Street. Am 2. Februar 1653 het Nieuw Amsterdam s Stadträcht übercho.

Währed em Zweite Änglisch-Niiderländische Seechrieg (1665–1667) het sich d Stadt am 27. August 1664 ohni Kampf ere Flotte vo dr Royal Navy under em Richard Nicolls erge. D Ängländer hai d Stadt und d Kolonii Newe York dauft noch em Befählshaber James, Herzog vo York, em Brueder vom Charles II. vo Ängland, wo spöter sälber König worden isch. 1667 hai d Holländer alli Asprüch uf d Kolonii im Friide vo Breda ufge, und drfür si ne d Rächt an Suriname versproche worde. Im Dritte Änglisch-Niiderländische Chrieg hai d Holländer 1673 d Kolonii für e churzi Ziit wider eroberet, bevor si s Land ändgültig im Friide vo Westminster am 19. Februar 1674 hai müesse ufge.

18. Johrhundert

Im 18. Johrhundert isch New York an dr Unabhängigkeitsbewegig bedeiligt gsi. 1776 isch d Stadt für churzi Ziit s Hauptquartier vom George Washington gsi, isch denn aber vo de Brite bsetzt worde. Die hai d Stadt erst 1783 verlo, nochdäm die europäische Staate und au Grossbritannie die amerikanischi Unabhängigkeit anerkennt hai. Im gliiche Johr het es Füür grossi Deil vo New York zerstört. 1785 het en anderi Brandkatastrophe no meh vo dr Stadt verwüestet.

Vo 1788 bis 1790 isch New York d Hauptstadt vo de USA gsi. Dr George Washington isch do 1789 as erst Präsident vereidigt worde. Noch em Chrieg si d Ziite wirtschaftlig schwiirig gsi, aber Wärtpapiirhändler hai am 17. Mai 1792 d New York Stock Exchange gründet. 1797 isch Albany anstatt vo New York d Hauptstadt vom Bundesstaat New York worde und isch s bis hüte bliibe.

19. Johrhundert

Am Afang vom 19. Johrhundert isch d Stadt schnäller als je gwachse. 1811 hai d Stadtplaner beschlosse, die ganzi Insle Manhattan, wodenn nume im Süde bebaut gsi isch, mit eme rasterförmige Strossenetz z überzieh. Die einzig Usnahme war isch dr Broadway gsi, wo sich nit rächtwinklig mit de andere Strosse gschnitte het.

E Wändepunkt in dr Gschicht vo dr Stadt isch s gsi, wo dr Eriekanal 1825 fertig worden isch. Dä het New York mit de Grosse Seä und so mit em Mittlere Weste verbunde. Über Nacht isch d Stadt zum grösste Warenumschlagsplatz an dr amerikanische Ostküste worde.

Gliichziitig het sich s Stadtbild veränderet. Bis denn hai die so genannte „brownstone houses“, Hüüser us Bachstei, wo meistens zwei- bis vier Stöck hoch gsi si, vorgherrscht. Drotz dr Erwiiterig isch dr Wohnigsruum knapp worde, und me het mehrstöckigi Apartmenthüüser afo baue. Me cha die hüte no unter anderem in der Upper West Side am Broadway Egge 70. bis 74. Stross gseh. Si si luxuriös usgstattet gsi und hai mänggisch zentrali Dinnerrüüm gha, wo sich d Bewohner au zu gsellschaftlige Aläss drofe hai. Für zum s Verdraue in dr neu Standort z sterke, hai d Stadtplaner bewusst beiidruckendi Institutione in de neue Stadtrüüm agsiidlet. Vo dene ghöre hüte viili zu de Wohrzeiche vo New York. E Bispil für das isch s monumentale Bankgebäud Broadway Ecke 73. Stross oder d Carnegie Hall am Egge vo 57. Stross und dr 7. Avenue.

In dr Mitti vom 19. Johrhundert het me e grosse Stadtpark afo blane, dr so genannt Central Park. D Bauarbeite hai 1858 agfange und dr Park isch 1866 grösstedeils fertig gsi. In dr zweite Helfti vom 19. Johrhundert isch dr Strom vo de Iiwanderer immer meh gwachse. Ire, Italiener, Dütschi si cho und hai uf e bessers Läbe ghofft, doch die meiste hai vili Johr in Eländsquartier (Slums) wie Five Points und der Bowery müesse läbe. Soziali Konflikt si hüfig gwaltdätig gsi wie d Draft Riots, wo d Stadt in s grösste Chaos in ihrer Gschicht gstürzt hai.

Wäge em starke Wachstum het me müesse d Verwaltig ändere. 1898 hai sich die fünf Stadtbezirk Manhattan, Brooklyn, Richmond (hüte Staten Island), Queens und Bronx zu Greater New York zsämmegschlosse. D Bronx het deilwiis scho vo 1874 zum Stadtgebiet vo New York ghört. Brooklyn isch scho vor em Zsämmeschluss eini vo de grösste Stedt im Land gsi. Bis hüte hai die einzelne Stadtdeil in der Verwaltig und au im Sälbstverständnis vo ihre Bewohner e gwüssi Eigeständigkeit. So isch zum Bispil Little Italy d Bezeichnig für e Stadtdeil, wo vor allem vo italiänisch-stämmige Amerikaner bewohnt wird.

20. Johrhundert

Am Afang vom 20. Johrhundert isch d Stadt zum e Zäntrum vo dr Industrii und vom Handel worde und die erste Wolkechratzer si entstanden, zum Bispil s Woolworth Building, s Empire State Building und s Chrysler Building, wo Wohrzeiche vo dr Stadt worde si. In de „wilde Zwanziger“ isch New York in e Börseruusch gfalle, wo am 24. Oktober 1929, am Schwarze Donnstig, e plötzligs Ändi gfunde het. D Wirtschaftskrise het New York hert droffe und die unfähigi, korrupti Stadtregierig vom Bürgermeister Jimmy Walker isch vollkomme überforderet und d Stadt überschuldet gsi.

D Arbetslosequote isch uf über 25 % agstiige. D Mensche ihri Arbet und ihri Wohnige verlore. D Wändi isch cho mit de Hilfs- und Bauprogramm vom Bürgermeister Fiorello LaGuardia, wo 1933 gwehlt worden isch.

Noch em Zweite Wältchrieg isch s noch ere churze optimistische Phase schnäll bärgab gange. D Mittelschicht isch in d Vorort züglet und d Industrii isch abgwanderet. Wie vili anderi Stedt in de USA het au New York in de 1960er Johr under Rassenunruehe glitte. In de 1970er Johr isch d Kriminalität stark gwachse, und 1975 het d Stadt ihre Bankrott müesse erkläre. 1977 isch s zum ene 25-stündige Stromusfall cho, und im Dunkle het s Plünderige und Brandstiftige ge. Dä Stromusfall het s allne dütlig gmacht, in was für eme schlächte Zuestand d Stadt gsi isch.[1]. Dr Edward I. Koch het währed siiner Amtsziit as Bürgermeister (1978–1989) s städtische Budget saniert. Im Wirtschaftsufschwung vo de 1980er Johr het d Wall Street wider e füehrendi Rolle in dr Finanzwält ignoh. In de 1990er Johr isch under em populäre Bürgermeister Rudolph Giuliani d Kriminalitätsrote drastisch gfalle. Er het das uf si Nulltoleranzstrategii zruggfuehrt, wo au chliini Verletzige vom Gsetz bestroft worde si, aber in andere amerikanische Stedt, wo nit eso strikt gsi si, si d Verbräche au zruggange. Z New York isch d Zahl vo de Verbräche zwüsche 1990 und 2007 um 77% zruggange^[1]. Wäge dr verbesserete Sicherheit und dr wirtschaftlige Erholig isch s wider modärn worde, in dr Stadt z läbe. Eso isch elei in de 1990er Johr d Bevölkerig vo 7,3 Millione uf 8 Millione agwachse.

New York, 5th Avenue, 1900
New York City, Hester Street in Manhattan um 1903 Little Italy
New Yorker Stadtteil Manhattan 1942
Skyline, World Trade Center, 1997

21. Johrhundert

2001

Am 11. September 2001 isch s World Trade Center (WTC) in Terroraschleg zerstört worde. An dr Stell vom WTC soll e Gedänkstätt und dr Freedom Tower – noch Vorlage vom amerikanisch-polnische Architekt Daniel Libeskind – baut wärde.

2002

S Defizit vo dr Stadt isch meh as siibe Milliarde Dollar gsi. Ändi 2002 si meh Touriste noch New York cho as in de Johr vor de Terroraschleg.

2003

E Stromusfall im Johr 2003 het grossi Deil vom Norde vo Amerika lahmgleit. Au New York isch betroffe gsi.

2004

Dr Parteitag vo der Republikanische Partei het im Madison Square Garden z New York stattgfunde. D Entscheidig in Bezug uf s Dänkmol für d Opfer vo de Terroraschleg im Johr 2001 isch gfalle, und dr Entwurf „Reflecting Absence“ (D Spiegelig vo dr Abwäseheit) vo de Architekte Michael Arad und Max Bond und em Landschaftsplaner Peter Walkers isch agnoh worde.

Partnerstedt

D Stadt New York hed folgendi Partnerstedt:

Madrid, Spanie
Peking, VR China
Rom, Italie
Santo Domingo, Dominikanischi Republik
Tokio, Japan

Kultur und Sehenswürdigkeite

Lyceum, s elteste Theater, Broadway
Museum of Natural History, Theodore Roosevelt Denkmol
Guggenheim-Museum
Freiheitsstatue

Bauwärk

S Lipstick Building vom Philip Johnson, 1986 fertig baut – im Hintergrund s Citicorp-Center
Trump Tower
Brooklyn Bridge
St. Patrick’s Cathedral

Park

Central Park
John-Ericsson-Denkmal im Battery Park
Yankee Stadium

Panorame

Skyline vo New York City vo dr Staten Island Fähri
Blick vom Rockefeller Center nach Süde
180°-Panorama, Manhattan vom Empire State Building z Nacht
Blick vom Empire State Building Richtig Norde

Literatur

Dütsch

Ric Burns, James Sanders, Lisa Ades: New York – Die illustrierte Geschichte von 1609 bis heute, Frederking & Thaler, 2002, ISBN 3-89405-612-6
Geo Special: New York, Mairdumont, 2003, ISBN 3-570-19399-3
Sylke Nissen: Die regierbare Stadt. Metropolenpolitik als Konstruktion lösbarer Probleme. New York, London und Berlin im Vergleich, VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2002, ISBN 3-531-13844-8
Russell Shorto: New York – Insel in der Mitte der Welt. Wie die Stadt der Städte entstand. Hamburg 2004 (Rowohlt), ISBN 3-498-06360-X
Jennifer Toth, Margaret Morton (Illustrator): Tunnel-Menschen. Das Leben unter New York City., Links Verlag, Berlin, 1994, ISBN 3-86153-079-1
Kathrin Wildner: New York City: Kulturelle Identitäten in einer westlichen Metropole, LIT Verlag Dr. Wilhelm Hopf, 1994, ISBN 3-89473-861-8
Heike Werner: New York City für Architekten, München, 2004, ISBN 3-9809471-0-6

Englisch

Kenneth T. Jackson, David S. Dunbar (Hg.): Empire City: New York Through the Centuries. Columbia University Press, New York 2005. ISBN 0-231-10908-3
Robert A. M. Stern, Thomas Mellins, David Fishman: New York 1960: Architecture and Urbanism between the Second World War and the Bicentennial. New York: Monacelli, 1999. ISBN 1-885254-85-7
Kenneth T. Jackson (Hg.): The Encyclopedia of New York City. New Haven: Yale University Press 1995. ISBN 0-300-05536-6
Norval White: New York: A Physical History. New York: Atheneum, 1988. ISBN 0-689-11658-6
John A. Kouwenhoven: The Columbia Historical Portrait of New York. Garden City: Doubleday & Company 1953.

Nowiis

↑ Kriminalstatistik vom NYPD Archivlink (Memento vom 4. Septämber 2014 im Internet Archive)

Weblingg

Commons: New York City – Sammlig vo Multimediadateie

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „New_York_City“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

[1] Kriminalstatistik vom NYPD Archivlink (Memento vom 4. Septämber 2014 im Internet Archive)

[1]