Zum Inhalt springen

Wescht-Neiginea

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
(Witergleitet vun West-Papua)
Lag vu Wescht-Neiginea

Wescht-Neiginea oder Wescht-Papua isch d Weschthelfti vu dr Neiginea, wu zum Kontinänt Auschtralie ghert. Wescht-Neiginea isch Dail vu dr Republik Indonesie, d Oschthelfti vu dr Insle ghert zue Papua-Neiginea.

Wescht-Neiginea bstoht us zwoo Provinze: us dr autonome Provinz Provinz Papua, friejer Wescht-Irian (indonesisch Irian Jaya) un dr Provinz Irian Jaya Barat, wu bis anne 2003 Dail vu dr Wescht-Irian gsii isch.

Geografi

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Topografi

Wescht-Neiginea gränzt im Norde an dr Pazifik, im Side an d Arafurasee, im Oschte mit em 141. Lengegrad an Papua-Neiginea. Im letschte intakte tropisch Rägewald vu Asie het s di grescht Biodiversitet usserhalb vu Amazonasbecki. Näbe iber 4000 Meter hoche verglätscherete Bärg git s an dr Sidkischste di greschte Mangrovesimpf vu dr Wält. An dr Vogelkop-Halbinsle het s ais vu dr rychhaltigschte un beschterhaltene Koralleriffe uf dr Wält.

Z Wescht-Neiginea git s großi Ärdgas- un Chupfervorchuu un di grescht Goldmine vu dr Wält.

Gschicht

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Friezyt

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Insle Neiginea isch vor 60.000 bis 50.000 Johr, wu si zem erschte Mol vu Mänsche bsidlet woren isch, dr nerdli Dail vu Sahul gsi, ere Landmasse, wu au dr gsamt Kontinent Auschtralie umfasst gha het. D Mänsche sin dertemol mit chlaine Boot vu Weschte uus yygwanderet, wel dodmol sin di weschtli vu Neiginea glägene hitige Insle no kai Insle gsi, aber di hecher glägene Dail vu dr Landmasse Sunda, em sidlige Dail vum asiatische Kontinent.

Vor rund 30.000 Johr isch s Hochland un e Dail Insle bsidelt wore.

Syt rund 10.000 Johr wird Ackerböu bedribe. Insgsamt git s vier Regione uf dr Wält, wu no Aasicht vu dr Archäologe uuabhängig vun enander im Ramme vu dr Neolithische Revolution dr Ackerböu entwicklet woren isch: im Fruchtbare Halbmond zwische Mittelmeer un Mesopotamie, z Sidchina, z Mittelamerika un in dr Sumpfregion Kuk im sidlige Hochland vu Neiginea. Die Fundstell in dr Region Kuk isch anne 2008 vu dr UNESCO zuen ere Wälterbestätte erklert woren.

Vor ca. 7000 Johr isch dr Aaböu vu Zuckerrohr un Banane im Hochland noogwise. S sin au Iberräscht vu Taro-Wurzle gfunde wore, wu au as landwirtschaftligi Hinterlosseschafte ditte wäre, wel si im Hochland nit vu Natur uus vorchemme. Au Entwässerigskanäl sin entdeckt wore.

Dr Noowyys vu wytere Zivilisationsgegeständ isch aber seli schwirig, wel in däm Tropeklima alles organisch Matrial schnäll verfallt un im zug vum Abschmilze vu dr Glätscher am Änd vu dr letschte Yyszyt wyti Kischtebiet vor rund 6.000 Johr iberfluetet wore sin, was es Wissen iber frieji Kischtekulture stark yyschränkt.

Vor meh wie 2000 Johr hän Mänsche us dr austronesische Sprochfamilie d Kischtebiet vu Neiguinea bsidlet. Die Lyt, wu zue dr Lapita-Kultur ghert hän, sin dertemol scho gueti Seefahrer gsi.

Us dr Zyt vor dr Entdeckig dur d Europäer isch bekannt, ass es schwachi Verbindige zum eschtlige Dail vum indonesische Archipel gee het. Im altjavanesische Heldegedicht Nagarakretagama vu 1365 wird d Onin-Halbinsle (Mac-Gluer-Golf) as Wwanin gnännt, di erscht gsicheret Nännig vun eme neigineanische Biet in dr Literatur[1]

Erschti Kontakt mit Europäer

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

As erschti Europäer hän spanischi un portugiesischi Seefahrer am aafang vum 16. Johrhundert d Insle aagluegt. Anne 1526 isch dr Jorge de Meneses zuefellig uf Neiginea glandet. Är soll s Land „Ihlos dos Papua“ (Insle vu dr Chruselhoorige) gnännt haa – noch eme malaiische Wort fir „chruus“ –, zum s Chruuselhoor vu dr melanesische indigene Bevelkerig z bezaichne.

Anne 1545 isch dr Spanier Íñigo Ortiz de Retez uf dr Insle glandet un het si „Nueva Guinea“ gnännt, wel ihn d Kischte un d Yywohner an die vum afrikanische Ginea gmahnt het, wun ere dervor verbyygsäglet isch.

Anderi Seefahrer und Entdecker, wu in dr Region Insle entdeckt hän, sin dr Diego da Rocha (e Dail vu dr Karoline, 1525), dr Alonso de Salazar (e Dail vu dr Karoline, 1526) un dr Alvaro de Saavedra Ceron (d Admiralitätsinsle un di eschtlige Karoline, 1527-29).

Dr Ruy Lopez de Villalobos het mit syyre Flotte, wu vum Bernaldo de la Torre aagfiert woren isch, anne 1542-45 d Marshallinsle un di weschtlige Karoline entdeckt un uf dr Ruckfahrt derno di nerdlige Mariane. E andere Dail vu däre Flotte het dr Ortiz de Retez gfiert, är isch bis zur dr Ninigo-Gruppe an dr Nordkischte vu Neiginea chuu.

S erscht Mol uf ere europäische Charte verzaichnet wore isch Neiginea anne 1568 uf dr Wältcharte vum Gerhard Mercator.

Anne 1568 het dr Alvaro de Medaña y Neya d Salomon-Insle gfunde. Dr Pedro Fernandez de Quiros un dr Louis Vaez de Torres hän anne 1606 d Tuamotu-Gruppe un Dail vu dr Neie Hebride entdeckt, derzue au d Torres-Stroße, wu noch em de Torres gnännt isch.

S Bismarck-Archipel isch anne 1616 vu dr niderländische Seefahrer Jakob Le Maire un Willem Schouten entdeckt wore. 1623 het dr Jan Carstenszoon im Ufdrag vu dr Niderländische Oschtindie-Kompanii großi Dail vu dr Kischte kartografiert. Di Niderländisch Oschtindie Kompanii het ab däm Zytpunkt gschäftligi un machtbolitisch motivierti Kontakt zue dr Region ghalte.

Kolonialzyt bis zum Zweete Wältchrieg

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Kolonisierig vu Neiginea in dr Zyt vum Imperialismus isch in drei Schritt chuu: dur d Niderlande, dur Großbritannie un dur s Dytsch Ryych. D Annexione, wu churz nochander stattgfunde gha hän, hän zuen ere Ufdailig vu Neiginea in drei Yyflusssphäre gfiert.

Di erscht europäisch Sidlig Fort Coronation het di änglisch Ostindisch Kompanie anne 1793 an dr Doreibucht (bi dr hitige Stadt Manokwari, Wescht-Papua) errichtet go ne Handelsmonopol z grinde. D Sidlig isch aber bal wider ufgee wore.

1828 het s staatli finanzierti Expedition vum Verainigte Chenigryych vu dr Niderlande in d Sidsee gee, doderno hän d Niderländer d Halbinsle Vogelkop im Weschte vu dr Insle bsetzt un dert e Sidlerkolonii yygrichtet.

1884 isch dr Räscht vu dr Insle unter dr Niderlande, Großbritannie un em Dytsche Ryych ufdailt wore. D Niderlande hän d Weschthelfti in Bsitz gnuu (Niderländisch-Neiginea, wu vu 1898 bis 1962 Dail vu Niderländisch-Indie gsi isch), Großbritannie dr Sidoschte (Britisch-Neiginea), Dytschland dr Nordoschte (Chaiser-Wilhelms-Land).

syt 1945

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Indonesie, wu 1949 uuabhängig woren isch, het dr Weschtdail vu Neiginea fir sich beaasprucht, är isch aber zerscht no niderländisch blibe.

Ab 1957 hän d Niderlande un Auschtralie aagfange, Blän z entwickle fir d Uuabhängigkait vun eme verainigte Neiginea in dr 1970er Johr. Anne 1961 isch e Versammlig z Weschtpapua abghalte un e Barlemänt, dr Nieuw Guinea Raad, yygfiert wore. Indonesie isch dodruf in Wescht-Papua yymarschiert, wu ab do Irian Jaya gnännt woren isch, un het speter aagfange d Papua us bstimmte Biet z verdryybe zum Sidler us Indonesie, vor allem us Java, aazsidle. Bis hite hän rund 300.000 vu friejer 700.000 Papua doderdur ihre Läbe verlore, rund 800.000 malaiischi Indonesier sind mittlerwyyli uf Wescht-Papua yygwanderet. D Grundlag doderfir isch e Bolitik, wu Transmigrasi gnännt wird.

D Nationalfahne vu Irian Jaya wird Morgestärn gnännt un bstoht us eme wysse Stärn uf rotem Grund mit blaue un wysse horizontale Straife, wu vum Fahnemascht ewäg zaige. Die Fahne (niderl.: „Morgenster“) isch 1961 vu dr niderländische Regierig as Symbol un as erschte Schritt zue dr blante Sälbschtregierig vu dr Papua yygfiert wore. Unter dr Suharto-Regierig het s Ufzie vu dr Fahne Gfangeschaft, Folter oder sogar Dod as Folg gha.

Bevelkerig

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Di rund 2,4 Millione Yywohner schwätze iber 254 verschideni Sproche (Papua-Sproche un auschtronesischi Sproche. Näbe Subsischtänz-Landwirtschaft git s au ainzelni Gruppe, wu no as Jeger un Sammler läbe.

Fueßnote

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Arthur Wichmann: Entdeckungsgeschichte von Neu-Guinea (bis 1828), 1909: S. 7f.

Literatur

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Bolitik un Gschicht

Mänscherächt

Natur

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
 Commons: Wescht-Neiginea – Sammlig vo Multimediadateie

Koordinate: 5° S, 136° O

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=West-Neuguinea&oldid=985685"