Quälltext vu Samedan aaluege

{{DISPLAYTITLE:Samaade}}
{{Infobox Ort in der Schweiz
|NAME_ORT = Samaade ''(Samedan)''
|BILDPFAD_KARTE = Karte Gemeinde Samedan 2018.png
|BILDPFAD_WAPPEN = CHE Samedan COA.svg
|BILD = Samedan.jpg
|REGION-ISO = CH-GR
|BEZIRK = Maloja
|IMAGEMAP = Region Maloja
|BFS = 3786
|PLZ = 7503
|UN/LOCODE = CH SAM
|BREITENGRAD = 46.533884
|LÄNGENGRAD = 9.872214
|HÖHE = 1721
|FLÄCHE = 113.80
|EINWOHNER = <!-- wird durch eine zentralisierte Vorlage eingebunden-->
|STAND_EINWOHNER = <!-- wird durch eine zentralisierte Vorlage eingebunden-->
|GEMEINDEPRÄSIDENT = Jon Fadri Huder
|WEBSITE = www.samedan.ch
}}
'''Samaade''' (dütsch ''Samaden;'' ofiziel oberängadinisch: '''Samedan''' {{Audio|Roh-putèr-Samedan.ogg|[sɐˈmeːdən]}}) isch e Gmaind im [[Kanton Graubünden|Kanton Graubünde]].

== Geografy ==
D Gmaind lyt in dr [[Region Maloja]], wo en Dail vom [[Engadin|Oberengadyn]] umfasst.

S Dorf Samaade sälber lyt uf dr linke Syte vom [[Inn]], zwüschet [[Celerina/Schlarigna|Celerina]] und [[Bever|Beever]]. Bi Samaade flüsst dr [[Flaz]], wo vo [[Pontresina|Pontresyna]] usem [[Piz Bernina|Bernynagebiet]] abechunt, unden a dr Pischte vom Flugplatz Samaade vo rächts in Inn ine. Und au dr Champagnabach mündet fascht a dr glyche Stell in dè [[Fluss]], und zwar bim Ried und em [[See]], wo hinder em Sytedamm vom Inn entstanden isch. S Wasser vom Champagnabach wird imene [[Wasserkraft|Chraftwèèrch]] bi Gravatscha usgnützt. Vo links flüsst dr Beverynbach näbet Beever em Inn zue, und i dem [[Bach]] isch d Gmaindgränze vo Samaade zu Beever.

Dr Flaz hät i vilne Jaar ufem Gebiet vo Samaade mit starche [[Hochwasser|Hoochwasser]] Schaade agrichtet. Sid 1875 hät me-n-en mit Däntsche probiert abz’halte, aber erscht die grössere Dämm, wo vo 1956 bis 1958 bout worde sind, händ mee Würkig zäigt. Bi neue Hochwasser i dr jüngere Zyt hät me gse, das au die Schutzboute vilech mol z wenig gross sind, und so hät dr Kantoon dr Gmaind Samaade befole, bis ane 2005 en besseri Löösig für das Probleem z finde. Do hät d Gmaind en grosszügegi Variante pschlosse, und so isch dr Flaz vo ''Punt Muragl'' aa ines ganz es nöis Flussbett gläit worde, wo uf dr Oschtsyte vom Flugplatz dure gaat bis zu dr nöje Mündig in Inn drüü Kilometer wyter unde. Im alte Flusslauf, wo früener mit herte Schteimuure verbout gsi isch, isch en chlyne Bach mid ere wytere, natürleche Auelandschaft. Das Projäkt isch die gröschti Verlegig vomene Fluss in dr Schwiiz sid 80 Jaar gsi.<ref>[http://www.gra-nat.ch/system/media/2478/original/flyer_samedan_flaz_D.pdf?1422915663 ''Projekt Hochwasserschutz Samedan 2002 bis 2006.'']{{Toter Link|url=http://www.gra-nat.ch/system/media/2478/original/flyer_samedan_flaz_D.pdf?1422915663 |date=2019-10 }} uf gra-nat.ch</ref>

S [[Auenwald|Auegebiet]] am Inn bi Samaade, vom [[Golf (Sport)|Golfplatz]] am Flaz bis zum Gravatschasee und uf Beever abe, isch en wichtige Platz für t [[Vögel|Wasserfögel]]. Es isch eis vo de Wasserfogelgebiet, wo i dr [[Schweiz|Schwiiz]] nazionaali Bedütig händ, und s äinzige im Pündnerland. S Wassergebiet vo Sameede isch für de [[Naturschutz]] und speziell als Raschtplatz für d ”Limikoole“, das sind d Waatfögel, wichtig; und es isch au es guets Bruetgebiet für Zwärgtaucher und d Rejeränte. .<ref>Luc Schifferli, Matthias Kestenholz: ''Inventar der Schweizer Wasservogelgebiete von nationaler Bedeutung als Brut-, Rast- und Überwinterungsgebiete – Revision 1995.'' In: Der Ornithologische Beobachter, 1995, S. 413–433. Syte 416, 431.</ref> D Qualitèèt vom Biotoop isch wider verbesseret worde, wo d Gmainde Samaade und Beever agfange händ, em Inn, wo sid em Jaar 1850 in es baar Projäkt für de Hochwasserschutz kanalisiert worden isch, a gwüssen Oorte wider mee Platz z ggèè und en – wie me dèm i dr Spraach vo de Landschaftsplaaner säit – z ”revitalisiere“. T Auegebiet bi de Mündige vom Flaz und vom Beveryn sind vergrösseret worde und händ jetz grossi [[Kies|Chiisflechene]], wo für d Dier guet sind.<ref>[http://www.bever.ch/images/upload/Technischer%20Bericht%201.%20Etappe%202012_999.pdf ''Revitalisierung Innauen, Bever, 1. Etappe 2012'']{{Toter Link|date=2018-03 |archivebot=2018-03-25 05:32:03 InternetArchiveBot |url=http://www.bever.ch/images/upload/Technischer%20Bericht%201.%20Etappe%202012_999.pdf}} uf bever.ch</ref>

Bi dr [[Geografie|Geografy]] vom Gmaindgebiet vo Samaade falt uuf, dass es zwai grossi Tail hät. Dä Ruum, wo s Dorf Sameede sälber drin lyt, gaat uf baide Syte vom [[Tal|Daal]] bis ganz uf d [[Berg|Bärge]] ufe. Im Nordweschte, über em Dorf, gaat s Gmaindgebeit oben a dr [[Alp (Bergweide)|Alp]] ''Clavadatsch'', dr Alp ''Muntatsch'' und em höch glägen Dääli ''Valletta'' bis zum ''Piz Ot''; dèè [[Rätoromanische Sprache|romaanisch]] Name heist uf [[Deutsche Sprache|Düütsch]] «Höche Bärg»; dr Gipfel vom Piz Ot hät d Höchi vo 3247 [[Meter über Meer]] (m.ü.M.). D Wälder oben am Dorf sind als Ruezoone für’t [[Tiere|Wilddier]] und Schutzgebiet für t Pflanze definiert.<ref>[http://www.samedan.ch/documents/Wildruhezone_MuntatschClavadatsch1385631968939.pdf Wildruhezone Gemeinde Samedan] uf samedan.ch</ref>

Samaade hät im wytläufige Gmaindbann zimli viel [[Alp (Bergweide)|Alpweide]]. D Alp- und Chèèsereignosseschaft vo Sameede pachtet das Land uf de Bèèrge vo dr Gmaind. I de gschichtleche [[Quelle (Geschichtswissenschaft)|Dokumänt]] vo Samaade findt me vil Informazioone über öppe 22 verschideni Alpareal, wo im Lauf vo de Jaarhunderte ufem Gmaindsgebiet bestande händ. Im 16. Jaarhundert hätt d Gmaind d Alpwirtschaft komplett nöi organisiert. Ane 1554 hät si s Land uf de Bèèrge uf zää Alpe uuftäilt und defüür au zää Alpgselschafte pildet: sächs Alpe sind im Roseggdaal gsi, drüü im Beeverdaal und im Oschte na d Murail-Alp. Ane 1554 isch vo dr Gmaind die grossi nöi Alpoornig erloo worde, wo uf [[Lateinische Sprache|latynisch]] d ”Magna Charta Alpium de Samaden“ ghäisse het. Mit dr Zyt sind nümmen alli Alpe pschtoose worde, und sid em 19. Jaahrhundert hät me d Alpwirtschaft de nöje Zyt apasst.<ref>Rudolf Antoni Gianzun: ''Davart las alps da Samedan.'' In: [[Annalas da la Societad Retorumantscha]] 1909, Syte 241–268.</ref>

Am Groot vom ''Piz Ot'' zum ''Piz da la Funtauna'' isch d Gmaind noni fertig, im Weschte drvoo lyt dr ganz middler Dail vom Beeverdaal mid dr Alp ''Suvretta'' und au s ”Samaadener Suvrettadaal“, wo am Suvrettapass under am Suvrettahorn afoot, au no uf em Biet vo Samaade. D Gränzverlöif sind bi dr Güetertäilig vo Samaade mit Beever ane 1538 bis 1546 feschtgläit woorde. Uf dr Nordsyte isch s Beeverdaal und dr Gmaindbann vo Samaade begränzt vo dr Bärgchetti vom ''Piz Bial'' (3060 m.ü.M.) und em ''Piz dals Vadrettins'' (2977 m.ü.M.) – uf düütsch: ”Bärg vo de Gletscherli“ – über d ''Bottas Glischas'' und bis zum ''Dschimels'' und em ''Piz da las Blais'', wo sech d Areal vo vier Bündner Gmainde träffe: vo Samaade, Beever, [[La Punt-Chamues-ch]] und [[Bergün Filisur]].

Im Beeverdaal isch d Alp ''Zember da Palüd Marscha'', wo dr Fuesswääg gege Norde über de Saddel vo de ''Fuorcla Crap Alv'' zum [[Albulapass]] dure gaat. Im Süüde vo ''Zember da Palüd Marscha'' hät’s am ''Piz Marsch'' no bis jetz en chlyne [[Gletscher]], dr ''Vadret Palüd Marscha''.

Z’oberscht im Suvrettadaal lyt uf Samaadener Bode zwüschet am Corvigliahorn und em ''Piz Nair'' au no es chlyses Gebiet vom wyte [[Skifahren|Schyareal]] vo [[St. Moritz|Sankt Moritz]]. Am Schlattainpass und im Pêschdaal stoot dr Sässellift ''Lai da la Pêsch'', womä dermit vom Piz Nair uf ''Marguns'' chunt, und er isch uf em Bode vo Samaade.<ref>{{Webarchiv|url=https://www.engadin.stmoritz.ch/winter/de/aktivitaeten/sport/ski-snowboard/corviglia-skifahren/pistenbericht-corviglia/ |wayback=20170421073642 |text=Archivierte Kopie |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} Schygebiet vo Sankt Moritz] uf engadin.stmoritz.ch</ref>

D Saluver-Bärgchetti und s ganze Alpegebiet vo [[Bergün Bravuogn|Bergüün]] bis zum Malojapass hät de [[Geologie|Geolooge]] vil Interessants z tue ggèè zum d Gschtai gnau z beschryybe, und es isch für se nid äifach gsi z verschtoo, wie dä Dail vo de [[Alpen|Alpe]] entstanden isch. Das weschtleche Gebiet vo Samaade pildet i dr geologische Zoone vom «Oschtalpyn» en uffelligen Oort, wo a de stäile Bärghäng rund um e ''Piz Ot'' und de ''Piz Saluver'' dr Uufbou vo de Gschtai guet chan beobachtet wärde. Die Felse sind dails us uralte Schichte zämegsetzt, wo scho lang vor dr Zyt, wo d Alpe entstande sind, ferbroche und überenand gschobe worde sind, und bim Uuftürme vo de Alpe hend sech d Forme und d Laag vo de Schichte in es baar Faase alewyl na mee ggänderet. Me hät vil verschideni Material a de Felse beobachtet, Granit, Gnais, Vulkangschtai, Brekzie, Flysch, Chalch, Schifer, Gips und Gmisch vo verschidene Mineraal, wo me au mol grad als «Saluver Gschtai» bezaichnet het.<ref>Arnold Escher von der Linth, Bernhard Studer: ''Geologische Beschreibung von Mittelbündten.'' 1839, Syte 124.</ref> I dr «Saluver-Formazioon» hät’s Doggerchalch, dr Piz Nair bestoot us Dolomit. Am ''Piz Ot'' chunt vor alem Granit vor, und zwar d Sorte, wo «Juliergranit» haisst.<ref>Mark R. Handy, Marco Herwegh, Christian Regli: ''Tektonische Entwicklung der westlichen Zone von Samedan (Oberhalbstein, Graubünden, Schweiz).'' In: Eclogae geologicae Helveticae, 86/3, 1993, Syte 785–817.</ref><ref>Rudolf Staub: ''Über den Bau der Gebirge zwischen Samaden und Julierpass und seine Beziehungen zum Falknis- und Bernina-Raum.'' Beiträge zur geologischen Karte der Scheiz, Neue Folge 93, 1948.</ref><ref>Christian Regli: ''Strukturgeologische Untersuchungen am Westrand der Zone von Samedan.'' Bärn 1992</ref>

[[Datei:Muragl_Aussicht.JPG|mini|d Uussicht vom Muottas Muragl uf d Seeè vom Oberengadyn mit Sankt Moritz]]
Im Oschte vom Dorf Samaade liget d Sytedääler ''Val Champagna'' und ''Val Muragl'', wo zwüschet drin dr Bärgvorsprung ''[[Muottas Muragl]]'' isch mid em berüempte Bärghuus und [[Hotel|Hotèl]] ''Muottas Muragl'', vilech ufem schöönschten Uusichtspunkt vom Oberengadyn, wo me mit ere alte Standsäilbaan hiichunt; das isch die eltischti sötegi Baan vom Engadyn und si isch ane 1907 bout worde. D Daalstazioon vo dr Baan isch bi dr Haltstell ''Punt Muragl'' vo dr [[Rhätische Bahn|Räätische Baan]] und grad näbet em Muraglbach.<ref>{{Internetquelle |titel=s Bärghuus Muottas Muragl |url=http://www.muottasmuragl.ch/ |zugriff=2019-10-15 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20170705105659/http://www.muottasmuragl.ch/ |archiv-datum=2017-07-05 }}</ref><ref>{{Webarchiv|url=https://www.pontresina.ch/bergzeit/muottas-muragl-alp-languard/ |wayback=20180823113204 |text=Muottas Muragl und Segantinihütte |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf pontresina.ch</ref><ref>{{Webarchiv|url=https://www.engadin.stmoritz.ch/sommer/de/aktivitaeten/bergerlebnis/bergbahnen/muottas-muragl-bergerlebnisse/ |wayback=20171005220020 |text=''Muottas Muragl: Bergerlebnisse in Engadin St. Moritz |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf engadin.stmoritz.ch</ref><ref>{{Webarchiv|url=http://www.standseilbahnen.ch/muottas-muragl.html |wayback=20180923070255 |text=''7503.01 Punt Muragl – Muottas Muragl'' |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf standseilbahnen.ch</ref>

Uf de Süüdsyte vom Muragl-Daal isch ufem Groot am ''Piz Muragl'' d Segantinihütte, wo wegem Mooler und Tichter [[Giovanni Segantini]] so heist. Das chlyne Huus isch alerdings knapp änet dr Gmaindgränze, es bar Meter ufem Bode vo Pontresyna. Dr högscht Bärg z’oberscht über dene Sytedääler vo Samaade, über em hüpsche Muraglsee, isch dr ''Piz Vadret'', mid dr Hööchi vo 3199 m.ü.M. Dr Name ''Piz Vadret'' haist uf düütsch «Gletscherbärg». Und tatsächlech gseht me uf de alte Charte vo dèm Gebiet under de Bärggipfel no chlyni Gletscherfläke, wo jetz so guet wie ganz verchwunde sind. Dr Muraglpass ganz im Oschte isch en Bärgwanderwääg is Prünadaal übere, wo zu [[La Punt-Chames-ch]] ghört.

T Bärge im Oschte vo Samaade mit em ''Piz Clüx'' (3129 m.ü.M.) sind en Dail vom Läbensruum vo dr grosse Schtaibockkolony vom Languardmassyv. Die Populazioon goot uf en psunders erfolgrychi Akzioon vom Afang vom 20. Jaarhundert zrugg, wo’s drum ggangen isch, d Schtaiböck, wo im Pündnerland usgrottet gsi sind, afen im Engadyn wider azsidle. Es isch middlerwyle di gröscht Kolony i dr [[Schweiz|Schwiiz]] mit fascht zwäituusig Dier.<ref>Peider Ratti: Stand von Hege und Erforschung des Steinwildes im Kanton Graubünden (Schweiz).'' In: Zeitschrift für Jagdwissenschaft, 40, 1994, Syte 223–231.</ref> I de Bèèrge vo Sameede und Pontresyna hät d Engadyner Turimusorganisazioon s «Schtaibock-Paradys» für Psuecher ygrichtet.

Vier Kilometer vom grössere Dail vom Gmaindbann vo Samaade wegg lyt das Gebiet im Roseggdaal, wo au zu Samaade ghört. Nur en ganz en churze Abschnidd unden i dem Daal isch uf em Bode vo Pontresyna. S obere Daal, wo en Exklaafe vo Samaaden isch, het ä Lengi vo zwölf Kilometer bis uf di hööch Bärgchetti mit em ''Piz Roseg'' (3936 m.ü.M.) und em ''[[Piz Bernina|Piz Bernyna]]'' (4049 m.ü.M.). Ufem Daalbode chunt vo unde här gsee zerscht d ''Alp Prüma'' (uf Düütsch: ”di erscht Alp“), dän d ''Alp Seguonda'' (”di zwäit Alp“) und derna s Bèèrghuus Rosegg, und wyter obe d Alpe ''Misaun, Ot Suot, Ota'' und ''Surovel''. D Rosegg-Alpe sind scho imene Samaadener Archyvdokumänt usem Jaar 1456 erwèènt. .<ref>Rudolf Antoni Gianzun: ''Davart las alps da Samedan.'' In: [[Annalas da la Societad Retorumantscha]] 1909, Syte 242.</ref>

[[Datei:Biancograt and Piz Bernina.jpg|mini|dr Biancograt]]
Wyter hinde isch das riisige Gröllgebiet mit de Morääne unden a de grosse Gletscher: Tschiervagletscher, Sellagletscher und Rosegggletscher, wo s Wasser von-en abe in [[Flaz]] flüsst. Naa bi de Gletscher sind zwäi Bèèrghütte vom [[Schweizer Alpenclub|SAC]]: D Tschiervahütte ghört dr SAC-Sekzioon Bernyna. Si isch ane 1951 bout worde, wil s alt Huus wyter unde uf dr Moräne vom Tschiervagletscher nüm hät chöne pruucht wärde; ane 2003 isch d Hütte mit äre modärne Architektur vergrösseret worde. D Tschiervahütte isch berüemt, wil da dr Aastiig zum Biancograat afaat; das isch es schmals Firnfäld uf dr Kreete zwüschet em Tschiervagletscher und em Morteratschgletscher, und übere schmaal und stotzig Schneegraat gaat dr spektakulèèr Wääg uf d Bernyna.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.tschierva.ch/ |wayback=20180203165547 |text=Tschiervahütte |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf tschierva.ch</ref>

D Coazhütte am Rosegggletscher ghört dr Sekzioon Rätia vom SAC, wo se ane 1926 gmacht und 1964 und namal 1982 erwyteret hät; vorhèr isch da sit 1877 es chlyses Steihüttli gsi, d ''Chamanna Mortèl''.<ref>{{Webarchiv|url=https://www.coaz.ch/home/ |wayback=20180316165947 |text=Coazhütte |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf coaz.ch</ref> Dr Name vo dr Coazhütte erinneret an Pündner Forschtingeniöör und Fermässer [[Johann Wilhelm Fortunat Coaz]] (1822–1918), wo als Topograaf vo dr Äidgnosseschaft ane 1850 als erschte uf d Bernyna gstigen isch. De Coaz hät au vilne vo dene Bärge d Nääme ggèè.<ref>Conradin Ragaz: ''Johann Wilhelm Fortunat Coaz.'' In: ''Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten.'' Chur 1970, Bd. 2, Syte 108–118.</ref>

Dr Name ”Barnyna“ chunt im ene Dokumänt vo ane 1429 als [[Flurname|Fluername]] s erschte Mol vor, wo d Gmaind [[Bregaglia|Bergell]] en Alp im Minordaal naach bim [[Berninapass]] gchauft hät. D Berninagruppe, wo s hööchschte Bärgmassyv vo den Oschtalpen isch, het geoloogisch gsee vor allem krischtallyni Gschteischichte, vor allem us Granit.<ref> {{HLS|8991|Bernina|Autor=Martin Bundi}}</ref>

D Gmaindgränze isch uf dr Bärgchetti vom Fuorclaspitz bis uf d Bernyna grad au t Landesgränze vo dr Schwiiz zu [[Italien|Itaalie]], und do druff isch d [[Wasserscheide|Wasserscheidi]] zwüschet de Yzugsgebiet vo dr [[Donau]] im Noorde und vom [[Po]] uf dr Südsyte. Im Süüde vo dr Kreete isch di iteliäänisch [[Provinz Sondrio]]. Dr Bärg zimli im Südweschte, wo uf Romanisch ''Piz Glüschaint'' (3594 m.ü.M.) heist, het im [[Italienische Sprache|Iteliäänische]] dr Name ”Cima Sondrio“, wil er vo Süüde us gsee als Apschluss vom Malencodaal erschynt, wo bi dr Stadt [[Sondrio]] zwänzg Kilometer wyter unde vom [[Veltlin|Fältlyn]] abzwäigt.

Näbet de drüü grosse Gletscher hät’s im Roseggdal au no zwölf chlyneri Gletscher oder Firnflechene: dr Misaungletscher, dr Chly Misaungletscher, s ”Tschiervagletscherli“ (uff romanisch: ''Vadrettin da Tschierva''), s Firn- und Yschgebiet under dr ''Fuorcla Prievlusa'', wo äigentlech früener zum Yzuugsgebiet vom Tschiervagletscher gört het, dr Gletscher uf dr Schneechuppe (uf romanisch: ''Muotta da Neiv''), dr Aguaglioulsgletscher, dr Chapütschingletscher, dr Gletscher am ''Piz dal Lej Alv'', dr Gletscher bi dr ''Fuorcla dal Lei Sgrischus'', dr Murtégletscher, dr ''Vadret da l’Alp Ota'' und dr Corvatschgletscher, wo druff d Schipischte vo de Corvatschbaane afoot. Au s Bärghuus ”Corvatsch Panoramarestaurant“ (3303 m.ü.M.) staat uf em Gmaindgebiet vo Samaade, au wän’s d Poschtadrässe vo [[Silvaplana]] hät; d Corvatschbaan säit in yrere Wärbig, das grosse Huus uf em Corvatsch sig ”s hööchschte Restaurant vom Pündnerland“.<ref>{{Webarchiv|url=https://www.corvatsch.ch/gastronomie/winter/restaurants-corvatsch/ |wayback=20180904074911 |text=''Panoramarestaurant 3303. Das höchstgelegene Restaurant in Graubünden'' |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf corvatsch.ch</ref>

D Bärgchetti uf dr Nordweschtsyte vom Roseggdaal, wo drüber d Gmaindgränze vo Samaade zu [[Sils im Engadin|Sils]], Silvaplana, Sankt Moritz und Celerina lauft, hät e Räje vo ungfäär glych hööche Bèèrge: agfange vom ''Piz Glüschaint'' sind das dr ''Chapütschin'', dr ''Piz Corvatsch'' (3451 m.ü.M.), dr ''Munt Arlas'', dr ''Piz Surlej'' (3187 m.ü.M.), dr ''Piz San Gian'' (3134 m.ü.M.) und dän na dr ''Piz Mezdi'' – was uf Düütsch als «Mittagsspitz» chan übersetzt wèèrde; er staat ebe gnau im Süüde, wämme vo Celerina und vo Samaade us luegt.

Die Bärgräje ghört geologisch au no zum Bernynamassyv. D Geolooge säget ere d ”Covatschseryy“. Es hät drin Gschtai vo verschidene Aarte, Gneis, Marmor, Schifer, Dolomitechalch und anderi, und druff lyt dr Piz Corvatsch, wo en grosse Granit- und Schiferblock isch.<ref>Rudolf Staub: ''Zur Tektonik des Berninagebirges.'' In: Viertaljaarsschrift vo dr Naturforschende Gselschaft Züri, 1916, Syte 360 und folgendi.</ref>

== Gschicht ==
Dr Oort Samaade wird sid öpen em Jaar 1137 in historische Dokumänt erwäänt. Es isch eini vo de grosse alte Pfarreie im Oberengadyn gsi. Sid ane 1550 isch d Chile refermiert. Erscht im Jaar 1911 hät’s wider e katoleschi Chile z Samaade ggèè, scho früener, ane 1872, für d Turischte en [[England|änglischi]] Chile. 1895 isch s [[Spital|Chreisspitaal]] vom Oberengadyn z Samaade bout worde.<ref>{{Internetquelle |titel=s Spitaal vo Samaade |url=http://www.spital-oberengadin.ch/ |zugriff=2018-01-26 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20180216121013/http://www.spital-oberengadin.ch/ |archiv-datum=2018-02-16 }}</ref>

Bi Samaade verzwäige sech d [[Verkehr|Vercheerswääg]] dur s Engadin und ufe Bernynapass. 1903 isch d [[Eisenbahn|Ysebaan]] cho, mit dr [[Albulabahn|Albulalinie]]. Dr Baanhof vo Samaade isch eine vo de wichtige Chrüüzigsbaanhööf vo dr Räätische Baan; vo da uus hät’s vier Linie: die dur de [[Albulabahn|Albuladunnel]] uf [[Chur]], d Linie uf Sankt Moritz, d Streki s Engadyn z’durabb und d [[Berninabahn|Bernynabaan]] uf [[Poschiavo]] und uf [[Tirano]] z Itaalie.

Ane 1937 hät dr Flugplatz vo Samaade uuftaa, wo psunders für d Feriestazioon Sankt Moritz wichtig isch; drum häist er hütt au ofiziel «Engadin Airport St. Moritz–Samedan».<ref>{{Webarchiv|url=http://www.engadin-airport.ch/ |wayback=20180123060534 |text=Engadin Airport St. Moritz–Samedan |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf engadin-airport.ch</ref> Bim Flugplatz hät di [[Schweizerische Rettungsflugwacht|Schwiizerisch Rettigsflugwacht]] iry Engadyner Baasis.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.rega.ch/de/einsatz/einsatzbasen/basis-samedan.aspx |wayback=20180123232221 |text=Rega 9: Basis im Engadin |archiv-bot=2019-10-15 16:07:39 InternetArchiveBot }} uf rega.ch</ref>

== Lüt ==
* [[Selina Chönz]] (1910–2000), Schriftstelleri
* [[Sidonia Klainguti]] (* 1978), Romanischti
* [[Michelle Gisin]] (* 1993), Skirännfahreri

== Literatur ==
* {{HLS|1542|Samaade|Autor=Ottavio Clavuot}}
* Erwin Poeschel: ''Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden.'' Band III: ''Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin.'' Bern 1940.

== Weblink ==
{{Commonscat}}
* [http://www.samedan.ch/ Website vo dr Gmaind Samaade]

== Fuessnoote ==
<references />

{{Navigationsleiste Region Maloja}}

{{Normdaten}}

[[Kategorie:Ort (Kanton Graubünde)]]