New Glarus

Des isch einer vo de bsunders glungene Artikel.
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
New Glarus
S Gmeindhuus vo New Glarus
S Gmeindhuus vo New Glarus
D Laag in Wisconsin
New Glarus (Wisconsin)
New Glarus (Wisconsin)
New Glarus
New Glarus
New Glarus
Basisdate
Gründig: 1845
Staat: USA
Bundesstaat: Wisconsin
County:

Green County

Koordinate: 42° 49′ N, 89° 38′ WKoordinate: 42° 49′ N, 89° 38′ W
Zitzone: Central Standard Time (UTC−6)
Iiwohner: 2162 (Stand: 2016)
Bevölkerigsdichti: 469 Iiwohner je km²
Flechi: 4,61 km² (ca. 2 mi²)
davon 4,61 km² (ca. 2 mi²) Land
Höchi: 274 m
Poschtleitzahl: 53574
Vorwahl: +1 608
FIPS:

55-56725

GNIS-ID: 1583806
Website: www.newglarusvillage.com
Bürgermeister: Roger Truttman

New Glarus (änglischi Ussprooch: [ˌnuː ˈglæɹɪs][1], ùff hochdütsch mangmool au Neu-Glarus) isch e Gmei im Green County im Süde vùm US-amerikanische Bùndesstaat Wisconsin im mittlere Weschte vo de USA. Luut ere Schätzig ussem Joor 2016 het New Glarus 2.162 Yywooner.

D Ortschaft isch im Joor 1845 vo Usswandrer ussem Kanton Glarus gründet worde. Als glarnerdütschi Sproochinsel het sich dörte di alemannischi Mùndart vo de Yywandrer über meereri Generatione ghalte ùn isch no mindeschtens bis in d 1950er-Joor di gwöönlichi Ùmgangssprooch bliibe. Hüt wird s Glarnerdütsch nùmme no vo weenige eltre Lüt gschwätzt, aber als kulturells Erbi wird di Schwyzer Herchùmft ùn d Traditione wyter pflägt.

New Glarus het de Status vùmene „village“, also ‚Dorf‘. Des isch z Wisconsin e Verwaltigseinheit inerhalb vùmene County, wo gwüssi Verwaltigsdätigkeite sälber reglet ùn e eigni Gmeisverwaltig het. Ùm s village New Glarus ùme isch no s „town“ New Glarus. Des isch e gmeifreis Gebiet, wo nùmme weenigi Verwaltigsùffgaabe sälber erledigt, sùndern bi de meischte Sache diräkt em County ùnterstellt isch. S town New Glarus isch mit 89,9 km² zwar fascht zwänzig-Mool gröösser wie s village, aber dörte läbe nùmme 1.335 Lüt im Gägesatz zue de 2.172 Mänsche, wo im Joor 2010 im Dorf New Glarus gläbt hen.

Geografi[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Lag[ändere | Quälltäxt bearbeite]

d Landschaft bi New Glarus - hügelig wie für d Driftless Area typisch

New Glarus lyt im mittlere Süde vo Wisconsin, am nördliche Rand vùm Green County. Im Norde gränzt s town New Glarus aa s Dane County. D Gränz zum Bùndesstaat Illinois isch 38,3 km im Süde, ùn de Pùnkt, wo d Staate Wisconsin, Iowa ùn Illinois am Mississippi zämmedräffe isch öbe 111 km im Südweschte.

S village wird vo mehrere, meischt grade Stroosse in e Art Schachbrettmùschter deilt. Friener, ùn zum Deil no hüt, wird de südlichi Deil „Schönegrund“ gnännt, de mittleri Deil „Vorderstädtli“ ùn de nördlichi Deil „Hinterstädtli“.

New Glarus ghört zur Region vo Wisconsin, wommer Western Upland sait. Des isch e hügeligi Gegend, wo vo viilene Flüss ùn Bächli durschnitte isch ùn wo sich Wälder ùn Acher abweggsle. S Western Upload ghört zunere geologische Gegend, wommer Driftless Area sait. Die Gegend isch derwyylsch de letschte Yyszyt im Gägesatz zum Rescht vo Wisconsin nit vo Gletschter bedeggt worde. Wäge däm isch s Land in andre Deil vo Wisconsin zimli flach, wyl d Hügel dörte vo de Gletschter abgschliffe worde sin, aber in de Gegend vo New Glarus no hügelig. Dur New Glarus dure fliesst de Little Sugar River, wo vùm Nordweschte uss chùnt, grad im Süde vo New Glarus en Booge nooch Oschte macht, ùn deno bi Albany in de Sugar River mündet.

Wäge de Verwaltigsgliiderig vo Wisconsin, wo Siidlige ab ere gwüsse Yywoonerzaal als village oder city e gwüssi Verwaltigsautonomi hen, ùn anderi Siidlige zue towns zämmegfasst sin, wo nùmme weenigi eigni Verwaltigsùffgaabe hen, chammer nit ganz klar saage, aa was für Ortschafte oder Gmeie New Glarus gränzt. S Dorf New Glarus isch ganz vùm town New Glarus ùmgee, wo e gmeinsfreis Biet isch. Im Ort dräffe sich de Wisconsin Highway 69 ùn Wisconsin Highway 39. Di näggschtglägeni Siidlig isch Exeter 6,7 km im Südoschte, wo zumene gmeinsfreie town ghört, wo au Exter heisst. Em Highway nooch im Südoschte lyt Monticello 9,3 km ewäg, ùn 27,4 km wyter de Highway 69 läng im Süde de Verwaltigssitz vùm County, Monroe, wo de Verwaltigsstatus vùnere city het.

Im Weschte vo New Glarus drifft de Highway 39 deno ùff de Highway 78, ùn vo dört uss im Süde lyt Blanchardville, wo 22,3 km westlich vo New Glarus in de Counties Iowa ùn Lafayette.

Im Nordoschte 11,6 km ewäg isch deno Belleville, wo zum County Dane ghört. Im Norde git es deno no wyteri chlynri Siidlige, wo nit de Status vùmene village hen ùn zue gmeinsfreie towns ghöre. Dezue ghöre zum Byspil d Siidlige Montrose, Primrose ùn Forward, wo im Dane County löön.

  • de Staat Wisconsin in de USA
    de Staat Wisconsin in de USA
  • d Lag vùm Green County innerhalb vo Wisconsin
    d Lag vùm Green County innerhalb vo Wisconsin
  • d Lag vùm town New Glarus innerhalb vùm Green County
    d Lag vùm town New Glarus innerhalb vùm Green County
  • d Lag vùm village New Glarus innerhalb vùm Green County
    d Lag vùm village New Glarus innerhalb vùm Green County

Klima[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Wie im Groossdeil vo Wisconsin isch s Klima z New Glarus e „füüchts kontinentals Klima“ mit warme Sùmmer, oder Dfb nooch de Effektive Klimaklassifikation vùm Wladimir Köppen.[2] Des isch de Klimatyp, wommer in Europa zum Byspil im grööschte Deil vo Nordoschteuropa, Südschwede, Oschtdütschland, Bayern ùn groosse Deil vo de Wescht- ùn Nordweschtschwyz kennt. Bi däm Klimatyp git es starchi Temperaturschwankige s Joor dure, mit milde, schwiele Sùmmer ùn chalte Winter. De wärmscht Monet z New Glarus isch de Juli mit durchschnittlich 16 bis 27°C ùn de chältischt isch de Januar mit -14 bis -5 °C. Am meischte Niiderschlag het es im Augùscht mit 103mm im Durschnitt, ùn am drochenschte sin de Januar ùn de Feber mit 29mm. Di chältischti Temperatuur, wo z New Glarus je gmässe worde isch, isch im Januar 1994 mit -36.7° gsi, ùn di wärmschti Temperatuur isch im Augùscht 1988 mit 38.9° gsi.[3]

Monatlichi Durchschnittstemperature und -niderschläg für New Glarus
Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez
Max. Temperatur (°C) −5 −2 5 12 19 25 27 26 21 14 6 −2 Ø 12,2
Min. Temperatur (°C) −14 −11 −5 2 8 13 16 14 10 3 −4 −11 Ø 1,8
Niderschlag (mm) 29 29 55 92 88 114 102 103 83 62 60 34 Σ 851
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
−5
−14
−2
−11
5
−5
12
2
19
8
25
13
27
16
26
14
21
10
14
3
6
−4
−2
−11
Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez
N
i
e
d
e
r
s
c
h
l
a
g 		29
29
55
92
88
114
102
103
83
62
60
34
  Jan Feb Mär Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dez

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Vor de europäische Bsiidlig vo de Gegend vo New Glarus hen dörte Mänsche vùm Volch vo de Winnebago gläbt. Als erschti Europäer hen im 17. Joorhùndert d Franzose d Region bsuecht ùn dörte Handel triibe. Im Siibejöörige Chrieg hen d Brite 1763 s hütigi Wisconsin überno, ùn 1783 deno di Vereinigte Staate, wo si unabhängig worde sin. Nooch em Winnebago-Krieg vo 1827 hen d Winnebago s Land in de Gegend vùm hütige Green County de amerikanische Regierig miesse überlo. In de erschte Hälfti vùm 19. Joorhùndert sin die Uryywooner deno nodisno vo de amerikanische Regierig in andri Gegende wyter im Weschte vertryybe worde. 1836 isch d Gegend zum neue Wisconsin-Territorium cho, wo 1848 zum 30. Bùndesstaat vo de USA worde isch.

In de Zwüschezyt het im Kanton Glarus in de Schwyz groossi Not gherrscht, ùn viili Glarner hen welle usswandre. D Gmeie hen viilmool au gern de ärmere Lüt d Usswandrig zaalt, demit si nit vo de Gmei hen miesse ùnterstützt werde. D Glarner Usswandrergsellschaft isch 1844 gründet worde. Im Joor drùff, sin de Niklaus Dürst ùn de Fridolin Streiff in d USA greist, ùn hen schliessli im Juli z Green County 1200 Hektar Land gchauft.

Zue däm Zytpùnkt sin d 193 Usswander, devo 107 Chinder, scho ùffem Wäg gsi, wo am 16. April 1845 Glarus verlo gha hen. Über Züri, Basel, Rotterdam ùn Amsterdam sin si am 13. Mai schliessli ùff Amerika abgseglet. Am 29. Juni sin si schliessli z Baltimore aacho, ùn vo dörte uss mit em Zug ùn mitem Kanalboot bis St. Louis gfaare sin, wo si am 22. Juli aacho sin. Dörte hen si zerscht no miesse ussefinde, wo de Dürst ùn de Streiff eigetli Land bschafft gha hen, ùn sin deno schliessli am 15. Augùscht di übrige 135 Usswandrer aacho (e paar sin ùnterwägs gstorbe gsi, über 50 sin in andre Wägstatione bliibe, ùn defür hen si ùnterwägs e paar andri Schwyzer ùffgläse gha).[4]

Zeichnig vo New Glarus im Joor 1860
Die Swiss Reformed Church, wo 1899 abebrännt isch

Wo si aacho sin, hen d Siidler deno per Los ihr Land ussgwäält, ùn hen sich deno miesse ùff de erschte Winter in de neue Wält vorbereite. Im Friejoor hen si deno verschiidni khraps ussprobiert, wie Bohne, Erdöpfel, Chürbis ùn Tùbak. Am 12. Dezämber isch mit em Thomas Schmid au s erschti Chind z New Glarus ùff d Wält cho. Nooch em erschte Winter hen d New Glarner Rinder gchauft, ùn eso di Milchwirtschaft dörte begründet. Am Aafang hen viili au in de Mine in de Ùmgäbig gschafft, oder d Fraue als Bedienschtete oder Waschfraue. Im Joor 1847 isch deno e zweiti Grùppe vo Glarner aacho ùn im glyche Joor het au di erschti Schuel ùffgmacht, wo d Chinder Änglisch glehrt hen. 1849 isch deno au di erscht Chilch baut worde. De erschti Prieschter, de William Streissguth, isch uss de Schwyzer Heimet im Joor 1850 aacho. Er het au aa de Schuel Dütsch ùnterrichtet.

1850 isch die Schwyzer-Koloni deno e eiges township worde. In derre Zyt sin viilmool au no Indianer in de Gegend ùfftaucht, wo devor vertriibe worde sin ùn ab ùn zue zrùggcho sin. Bal isch deno au di erschti Poscht yygrichtet worde, ùn 1851 de erschti Laade, ùn s erschti Säägewerch isch baut worde. E paar Joor spööter, 1853, sin deno viili New Glarner amerikanischi Staatsbürger worde. Im glyche Joor isch au s erscht Hotel z New Glarus eröffnet worde, s New Glarus Hotel. 1854 sin 23 vo de Siidler anere Choleraepidemi gstorbe. Die erschti Chilch, wo e Looghuus gsi isch, isch 1858 dur e Steibau ersetzt worde.

In de näggschte Joor het sich s Dorf wyter organisiert, Gschäft hen ùffgmacht ùn wo im Joor 1861 e Füür Glarus verwieschtet het, hen d New Glarner scho gnue Gäld gha, dass si d Alt-Glarner hen chönne mit ere Spänd vo $1.250 ùnterstütze. Bim Bärgstùrz vo Elme im Joor 1881 hen si no emool Gäld gschiggt, des Mool $20.000.[5] Wo 1861 de Amerikanischi Bürgerchrieg ussbroche isch ùn bis 1865 gange isch, hen insgsamt 98 am Chrieg deilgno.

1866 isch deno e neui Schuel baut worde, wo au d Erwaggsene hen chönne Dütsch läse ùn schryybe lehre. Im Joor 1870 het d Siidlig deno e Bevölcherig vo 975 gha. Mit de Zyt hen d New Glarner deno weeniger Acherwirtschaft betriibe ùn hen sich mee ùff d Milchwirtschaft ùn d Chääsproduktion ùmgstellt. Di erscht Chääsfabrik isch 1873 ùffgmacht worde; d New Glarner hen vorallem Limburger-Chääs hergstellt. Im Joor 1880 sin z New Glarus 19.000 Pfùnd Anke ùn 752.000 Pfùnd Chääs produziert worde. 1885 sin vo de ursprüngliche Usswander no zwölf am Läbe gsi. S Dorf ùn d Ùmgäbig isch e Zäntrùm vo de Schwyzer im Green County gsi, ùn im däägliche Läbe sin d Schwyzer viilmool ùnter sich gsi. Zue Feschtdääg sin d Schwyzer uss de Gegend viilmool ùff New Glarus cho, eso zum Byspil 1891, wo zum 600. Jooresdaag vùm Rüetli-Schwuur über 6000 Schwyzer cho füüre sin. 1897 isch au di erschti Lokalzytig, „Der Neu Glarus Bote“ ussecho, ùn 1893 het di erschti Bank ùffgmacht. 1895 sin no 6 vo de ursprüngliche Siidler läbig gsi.

Im Joor 1901 isch deno s Dorf New Glarus als e village e eigni Gmei worde. In de Joor drùff sin deno d Füürwehr, elektrischs Liecht, Wasserleitige ùn s Telefon ins Dorf cho. Im Joor 1901 isch usserdäm e neui Swiss Church gwyycht worde, wo d Gmei bis hüt ùnterbrocht isch. Im Joor 1905 isch mit 22 Chääsfabrike ùn über 1.396.000 Pfùnd de Hööchepùnkt vo de Chääsproduktion erreicht gsi. Im Joor 1915 sin nùmme no drüü Fabrike übrig gsi. Im Joor 1912 isch au de erscht „Maennerchor“ gründet worde, wo spööter yygange isch, 1928 wiider neugründet worde isch ùn syt däm aktiv isch.

E Arbeiter inere Chääsfabrik vo New Glarus stempflet im Joor 1922 d Chääs ab

1914 isch e neus Schuelhuus baut worde, wo 1939 wiider erwyytret worde isch. Mit däm Ùmzug im Joor 1914 isch aber au s Dütsch ganz uss de Schuel verbannt worde. Bim 70. Jooresdaag vo de Gründig vo de Siidlig isch 1915 e Statue ùffgstellt worde, wo aa di erschte Siidler errinret. Im Erschte Wältchrieg hen zwüsche 70 ùn 80 New Glarner gchämpft, ùn zwei sin debi gfalle. Im Joor 1925, bi 80. Jooresdaag vo de Gründig, sin no zwei vo de erschte Siidler am Läbe gsi, d Mary Engler ùn de Oswald Babler. Im Joor 1938 het usserdäm s erschti Wilhelm-Tell Festival stattgfùnde.

Im Zweite Wältchrieg hen 200 New Glarner deilgno, wo vier devo gfalle sin. Viili New Glarner, wo ùff Europa gschiggt worde sin, hen bi derre Glägeheit de Kanton Glarus bsuecht. D Alt-Glarner sin luut eme Zytigsbericht sehr überrascht gsi, wie d New Glarner e no urigers Glarnerdütsch wie sie sälber chönne hen. D Textfabrik Upright Swiss Embroideries, Inc., wo 1938 ùffgmacht gha het, het in däm Chrieg viili Abzeiche für d US-Armee hergstellt.

Im Joor 1964 hen sich mehreri Amisch-Familie im Norde vo New Glarus niiderglo.

D Landwirtschaft ùn d Chääserei isch all weeniger wichtig worde, ùn di letschti Chääsfabrik het 1981 zuegmacht. Statt däm het de Ort mee ùff de Tourismus gsetzt, ùn eso het zum Byspil s Wilhelm-Tell Festival 1987 zum 50. Mool stattgfùnde. Usserdäm isch de Kontakt zwüsche Alt- ùn Neu Glarus syt däm wiider stercher worde. 1993 het usserdäm d New Glarus Brewing Company, als erschti Brauerei syt eme halbe Joorhùndert, ùffgmacht. Im Joor 2008 het s Swiss Center of North America, wo s Erbi vo de Schwyzer Yywandrer dokumentiert ùn pflägt, z New Glarus ùffgmacht.

Bevölcherig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Zur Bevölcherig vo New Glarus git es detailierti Date uss de amerikanische Volchszäälige, di letscht devo vo 2010, ùn deno de American Community Survey, wo jeds Joor gmacht wird. Bi de letschte Zäälig vo 2010 hen z New Glarus 2.172 Lüt gläbt. Für s Joor 2016 schätzt mer, dass es 2.162 gsi sin. D Bevölcherigsentwigglig vo New Glarus in de amerikanische Volchszäälige gseet mer in derre Tabelle:

Die Date, wo folge, stamme uss de American Community Survey vo 2013, einzelni Date au vo 2015. Für s Joor 2013 het mer d Bevölcherig ùff 2.142 Lüt gschätzt. S Durchschnittsalter im Joor 2015 isch 44,8 Joor gsi.

Im Joor 2013 het es z New Glarus 918 Huushalt gha, wo im Durchschnitt je 2,3 Lüt dinne gläbt hen. In öbe de Hälfti, 451 Huushalt nämli, hen verhüüroteti Päärli gläbt, in 317 (34.5%) nùmme ei Person, ùn im Rescht Manne oder Fraue, wo allei Chinder groossziehe oder sùnscht andri Huushaltsforme.[6] Öbe 45% vo de New Glarner sin verhüürootet gsi, öbe 11% sin gschiide, 10% sin verwitwet ùn öbe 17% sin nie verhüürootet gsi (ùn de Rescht sin Chinder ùnter fùffzee Joor).[7]

2.015 Lüt (94,1%) sin in de USA ùff d Wält cho, ùn 127 Lüt im Ussland. Vo dänne Lüt sin 10 scho bi de Gebùrt amerikanischi Staatsbürger gsi, ùn 22 sin in de Zwüschezyt yybürgeret worde. Di meischte vo dänne, wo im Ussland ùff d Wält cho sin, sin uss de Philippine gsi (59 Lüt), deno 32 Lüt vo Mexiko, ùn de Rescht uss verschiidne europäische Länder, devo nùmme grad 2 Lüt uss de Schwyz.[8]

S Dorf isch hüt praktisch eisproochig änglischsproochig. Luut de Erhebige vo 2011—2013 schwätze 1.950 Lüt (91%) nùmme Änglisch dehei, 3,8% schwätze dehei Spanisch, 2,9% schwätze Tagalog ùn grad 36 Lüt oder 1,8% Dütsch.[9] In de US-amerikanische Volchszäälige wird au gfroogt, zu wellere „race“, also ‚Rass‘, mer sich zäält, ùn z New Glarus hen des 2.029 Lüt (94,7%) mit „White“ beantwortet, 93 (4,3%) mit „Hispanic“ ùn de Rescht mit „Black“, „Asian“ oder öbis andrem.[10] Als ihri Ancestry, also d Herchùmft vo de Vorfaare, hen 810 Lüt (37,8%) „dütsch“ aagee, 561 (26,2%) „norwegisch“, 532 (24,8%) „schwyzerisch“, 240 (11,2%) „änglisch“ ùn 154 (7,2%) „irisch“, näbe eme huufe andre Antworte.[11] In de Volchszäälig vo 2000 isch de Aadeil vo „schwyzerisch“ aber hööcher gläge, bi 747 Persone (35,5%), no vor „dütsch“ mit 711 Lüt (33,8%) ùn „norwegisch“ mit 430 (20,5%).[12]

Di Glarner Sproochinsel[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Hauptartikel: Glarnerdütschi Sproochinsel z Wisconsin
s Begriessigsschild vo New Glarus, wo mer mit „Grüetzi“ begriesst wird
e Museum z New Glarus, wo verschiidni hochdütschi Sprüch yygschnitzt sin

Syt de Gründig vùm Ort im Joor 1845 isch s Dorf New Glarus e Zäntrum vo de glarnerdütsche Sproochinsel im Staat Wisconsin gsi. Erforscht worde isch d Sprooch vo New Glarus vùm Linguischt Brian Lewis in de 1970er Joor, ùn syt em Joor 2016 lauft no mool e Projäkt „Swiss Islands in North America“, wo vorallem di beide Linguischtinne Anita Auer ùn Alexandra Derungs di letschte Sprecher wenn befrooge.

Di meischte Usswander sin ussem Süde vùm Kanton Glarus, em Glarner Hinterland, cho, ùn die Mùndart isch au d Grùndlag vùm Dialäkt vo New Glarus worde. Eso hen viilmool au d Chinder vo Lüt, wo uss andre Kantöön cho sin, Glarnerisch gschwätzt.[13] In de erschte Joor isch di sproochlichi Situation no öbe glych wie in de alte Heimet gsi: im Alldaag hen d Lüt de Glarner Dialäkt gschwätzt, in de Chilch ùn im Schriftliche dergäge het mer Schriftdütsch bruucht. S Änglisch isch langi Zyt nùmme im Kontakt mit nit-Schwyzer bruucht worde, ùn vo 1892 git es no e Bericht, dass sogar viili Lüt, wo z New Glarus ùff d Wält cho sin, kei Änglisch hen chönne. Am Aafang vùm 20. Joorhùndert isch die Situation ällewell no eso gsi, deno het s Änglisch zerscht d Funktion vùm Hochdütsche als Schriftsprooch überno (so isch d Schuel ab 1914 nùmme no ùff Änglisch gsi, 1921 isch zum letschte Mool e dütschi Zytig erschiine, ùn 1950 het s Änglisch au in de Chilch s Hochdütsch ersetzt). Wo de Brian Lewis in de 1970er-Joor z New Glarus gforscht het, isch d Fähigkeit, Hochdütsch z schryybe, scho sehr sälte gsi.

Schliessli het s Änglisch de Glarner Dialäkt au als gschwätzti Alldaagssprooch verdrängt. Näbem gröössere Kontakt mit de änglischsproochige Ùmwält hen au gmischte Ehene e Roll gspiilt. Wo de Brian Lewis ùm 1973 Lüt zum befrooge gsuecht het, het er zwar no viil Lüt gfùnde, aber di jüngschte devo, wo no flüssig Glarnerisch hen chönne, sin 1929 ùff d Wält cho gsi, ùn di meischte änder gäge 1910. Glychwohl dass bi zwei Drittel vo dänne de Partner au Glarnerdütsch het chönne, het es niemer mee mit em Partner oder gar de Chinder gschwätzt. Vo de jüngre het er niemern gfùnde, wo d Sprooch no flüssig het chönne. Einewäg hen d Linguischte vùm Projät „Swiss Islands in North America“ im Joor 2017 no e paar eltri Lüt uss de vierte Yywandrergeneration gfùnde, wo no Glarnerdütsch chönne. Aasùnschte isch s Schwyzerdütsch no in einzelne Wörter presänt ùn wird vorallem au no in Gsangsverein pflägt, wo viili New Glarner ùff Schwyzerdütsch singe, au wänn si viilmool nümm verstöön, was si eigetli singe.[14][15]

Di alemannischi Mùndart vo New Glarus[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Mùndart z New Glarus het am meischte mit de Mùndart vùm Glarner Hinterland gmeinsam. Zum Byyspil:

  • S mittelhochdütschi ë isch vor de meischte Konsonante en gschlosses /e/ wie in Wetter, Cheffer, Veschper, essä, statt em /æ/ vùm Glarner Ùnterland (Wätter, Chäffer, Väschper, ässä). De Grund isch di oschtschwyzerisch Vokalspaltig.
  • D Verbforme mir häid, mir wäid ùn du chùùsch(t) statt em ùnterländische mir händ/wänd ùn du chaascht. De Brian Lewis het au no d Form mir häind ghört, wo im Kanton Glarus gar niene vorchùnt, aber wo des härecho isch, het er nit chönne saage.

Wänn es zwüsche de Hinterländer Gmeie sälber Ùnterschid git, in de Hauptsach zwüsche Elme ùn de andre, het mer z New Glarus des ghört:

  • Gèèrschtä, Hèrbscht oder Bèèri mit eme [ɛ] statt de Forme mit [e] Geerschtä, Herbscht, Beeri wie z Elme.
  • D Forme ghäi, ghyä, ghaa vo Elme het mer grad gnau eso viil ghört wie d Forme gchäi, gchyä, gchaa vùm übrige Hinterland.[16]

Es het sich in däne über hùndert Joor, wo s Glarnerdütsch e läbigi Ùmgangssprooch gsi isch, also zum Deil e Ussglychsmùndart zwüsche de verschiidne Dialäkt vùm Glarner Hinterland aafange bilde. Dezue het au no d Interaktion mit de spöötere Bärner Yywandrer d Mùndart beyyflùsst. Mit em Sproochweggsel zum Änglische het e Entwigglig zunere Ussglychsmùndart aber ùffghört, bevor sich e eiheitlichi Mùndart het chönne bilde.

Vorallem bim Wortschatz isch de Yyflùss vùm Änglische starch gsi. Viili Wörter sin überno worde für Sache, wommer dehei im Glarnerland nit kennt het:

  • D Farm, wo de Farmer farmeret het, isch für d New Glarner schynts öbis andres gsi wie de Buurehof dehei.
  • De Thräkter wommer z New Glarus gha het, chùnt zwar gnau wie de Traktoor wommer im Glarnerland gfaare isch, ussem Änglische, aber d New Glarner hen di änglischi Ussprooch lycht aapasst überno, d Alt-Glarner dergäge e Ussprooch, wo ùff de änglische Schryybig basiert.
  • Gmait hen d New Glarner mit eme Khambäin, vùm änglische combine harvester ùn glaagret worde isch d Ernte deno im Säilo oder in ere Greeneri.

Es git aber au eigni Neubildige, zum Byspil:

  • Stinkchatz für de Skunk (s Stinkdier), ùn stinkchätzele für wänn öber devo aagspritzt worde isch ùn deno gstùnke het.
  • Lehnübersetzige ussem Änglische wie Schwyzer Chääs vo swiss cheese als Sammelbegriff für Chäässorte wo em Ämmedaaler äänle oder Sùmmerwùùrscht (vo summer sausage) für e Wùrscht, wo drochnet oder graigt isch.
  • Schliessli Kombinatione vo änglische Lehnwörter ùn Erbwörter, wie bi de Öpfelphäi (ängl. pie ‚Waie‘) oder em Tschuutùbak (ängl. to chew ‚chaue‘).

Zum Deil hen Wörter ùnter em Yyflùss vùm Änglische ihri Bedütig verändret:

  • De Mais isch nit wie im Glarnerland als Türgg bezeichnet worde, sùndern als Chorä, ùnterem Yyflùss vùm änglische corn.
  • Gleser isch zwar wyter de Plural vo Glas gsi, het aber au ‚Brille‘ bedütet.

Partikel sin sälte gsi, aber überno worde sin redi (‚parat‘ vo ängl ready) ùn plenti (‚viil‘ vo ängl. plenty). Insgsamt sin die änglische Lehnwörter guet in d Grammatik integriert gsi, wiemmer zum Byspil aa eigeständige Ableitige guet gseet, wie farmere ‚buure‘ oder tschorsne ‚d Arbete erledige‘ (ängl. chores ‚Ùffgaabe, Arbete‘) oder Pluralforme wie die vùm Bùtscherschap (‚Metzg‘, vo ängl. butcher shop), wo Bùtscherschäp gsi isch.

Bi de Ussprooch het de Brian Lewis in de spoote 60er- ùn friee 70er-Joor kei groosse Yyflùss vùm Änglische gsee. Di änglische Lehnwörter wäre zum grööschte Deil aa di glarnerdütschi Phonologi aapasst gsi. Bi de Morphologi het de Brian Lewis gmeint, dass viili Adjektivändige z New Glarus vereifacht wäre, wie zum Byspil „der Brunne isch täüff“, statt Alt-Glarnerisch „der Brunne isch täüffe“. Usserdäm wäre mangi Verforme wie mit tue wie in „mir tǜend hǜt uusepùtze“ oder em wie bi „ds Chalb isch em suuge“ z New Glarus viil hüüfiger wie im Glarnerland gsi. De Brian Lewis het vermuetet, dass des en änglische Yyflùss isch. Äänlig isch es bim Bruuch vùm Pronome öppis/ettis, wo ùff di glyche Funktione wie s änglische some ‚e weng, e paar‘ ussdennt worde isch, wie in öppis Öpfel ‚e paar Öpfel‘ oder ettis vu de Manne ‚mangi vo de Manne.‘

Näbe Entlehnige ussem Änglische isch de Wortschatz zum Deil au e weng archaischer gsi, wyl Neuentwigglige in de Glarner Heimet nümm mitgmacht worde sin:

  • D Wörter Begeli ‚Tässli‘, Loos ‚Sau‘, Ratz ‚Ratt‘, Aabäise ‚Ameise‘, Pfyfolterä ‚Schmätterlind‘ oder Schlitz ‚Hoosesagg‘ sin z New Glarus no sehr läbig, aber im Glarner Hinterland sälber veraltet gsi.
  • Bi andre Wörter het mer z New Glarus beidi ghört, di eltre wie Lantzig, Tärä oder blaab änder bi dänne Lüt, wo scho d Groosseltre oder Urgroosseltre ussgwandret sin, ùn di neure Früelig, Tärm oder blau änder bi dänne, wo d Eltre zur spöötere Usswandergeneration ghört hen.[17]
  • e Thräkter
    e Thräkter
  • ùn e Khambäin.
    ùn e Khambäin.
  • s Dier, wo d New Glarner Stinkchatz saage.
    s Dier, wo d New Glarner Stinkchatz saage.
  • e amerikanischi Öpfelphäi.
    e amerikanischi Öpfelphäi.
  • e Bùtscherschap, wommer cha Fleisch chaufe.
    e Bùtscherschap, wommer cha Fleisch chaufe.

De änglischi Dialäkt vo New Glarus[ändere | Quälltäxt bearbeite]

De änglischi Dialäkt vùm südliche Deil vo Wisconsin, wo New Glarus lyt, wird im Atlas of North American English zum Inland Northern- (au Great Lakes-) Dialäkt zäält. De Dialäkt zeichnet sich dur en Vokalwandel uss, wommer Northern Cities Vowel Shift dezue sait. Die Gegend vo New Glarus lyt aber zimli am Rand vo däm Dialäktbiet, ùn es sin au änder gröössri stedtischi Zentre vo däm Vokalwandel betroffe. Im Atlas vùm nordamerikanische Änglisch werde di benoochbarte Ortschafte Monroe ùn Madison allerdings explizit zum Inland Northern American English zäält. Z New Glarus werde im Änglische no gwüssi schwyzerdütschi Wörter bruucht. Dezue ghöre zum Byspil ‚Sudlibueb‘, ‚en Guete‘, ‚Grüetzi‘[18] oder ‚kilby’[19]. Ùff de Spyscharte vo New Glarner Restaurants gseet mer dezue no Sache wie Geschnetzlets, Kalberwurst, Kaesechuechli oder Roesti.

Politik[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Wisconsin isch en sognannte „swing state“, wo d Mehrheite viilmool zwüsche de Demokrate ùn de Republikaner hy ùn häre weggsle. New Glarus ghört für d Waale zum Kongress vùm Bùnd zum 2nd congressional district vo Wisconsin. Bi de Waale zum Ùnterhuus vo Wisconsin ghört es zum 80. Dischtrikt, ùn bi de Waale für de Senat, em Oberhuus vo Wisconsin, zum 27. Dischtrikt. Z New Glarus hen d Lüt in de letschte Joor ällewell mehrheitlig für Kandidate vo de Demokrate gstùmme.

Bi de Präsidäntewaal vùm Joor 2016 het d Hillary Clinton am meischte Stimme übercho, ùn zwar 773 Stimme (63,5%) gägenüber 362 Stimme (30%) für de Donald Trump. Mit 49 Stimme (4%) hen au no relativ viil Lüt für de Gary E. Johnson vo de Libertarian Party gstùmme.[20]

Au bi de Senatswaal isch e äänlig gsi; 67% hen für de demokratische Kandidat Russ Feingold gstùmme, 29,5% für de republikanische Kandidat Ron Johnson (wo d Waal insgsamt gwùnne het), ùn 3,3% für de libertäre Kandidat Phillip N. Anderson. Bi de Kongresswaal het au de demokratischi Kandidat Mark Pocan (wo insgsamt gwùnne het) mit 69,6% di meischte Stimme übecho, ùn de Republikaner Peter Theron 30,4%. Bi de Waal für s Ùnterhuus vo Wisconsin het di demokratischi Kandidatin Sandy Pope (wo insgsamt au gwùnne het), z New Glarus sogar mit 97,5% gwùnne.

Äänlig isch es bi de Waale zum Ùnterhuus vo Wisconsin im Joor 2014[21] ùn 2012[22] ùn de Kongresswaal 2012[23] gsi, wo d New Glarner mehrheitlig für d Demokrate gstùmme hen. Au bi de letschte Governörswaale vùm Joor 2014 het de republikanischi Amtsinhaber Scott Walker z New Glarus nùmme 30% vo de Stimme übecho.

Im Joor 2012 het de Barack Obama mit 70,7% di meischte Stimme gha, ùn de Mitt Romney 28%.[24] Im glyche Joor, wo de republikanischi Governör vo Wisconsin, de Scott Walker sich ere Recall-Waal het miesse stelle (aber schlùssändli wiidergwäält worde isch), het er z New Glarus 33,4% vo de Stimme gholt, ùn syn demokratische Gägekandidat, de Tom Barett 66%.[25]

Bildig ùn Sozials[ändere | Quälltäxt bearbeite]

d High School vo New Glarus
eine vo de Chindsgi vo New Glarus

New Glarus het en eigne Schuelbezirk, de New Glarus School District, wo näbem „village“ New Glarus sälber au no fascht s ganzi „town“ New Glarus dezueghört, ùn dezue no einzelni Wyyler in de towns Exeter, Washington ùn York.[26] Insgsamt het de Schuelbezirk weeniger wie tuusig Schieler.[27] De Schuelbezirk isch im Joor 1878 etabliert worde.[28] E wichtigs Ereignis isch au en Grichtsfall ussem Joor 1972 gsi, wo als „Wisconsin v. Yoder“ bis zum Oberschte Grichtshof vo de Vereinigte Staate cho isch. Bi däm Fall het e Amische-Familie ihri drüü Chinder nümmi welle in d Schuel vo New Glarus schigge. De Grichtshof het deno entschiide, dass amischi Chinder nooch de 8. Klass uss religiöse Gründ nümm als schuelpflichtig gälte sötte.

Zum Schuelbezirk vo New Glarus ghört zum eine emool e Grùndschuel, d New Glarus Elementary School, wo Chinder ab em vierte Läbensjoor bis zur 4. Klass anegöön, deno d New Glarus Middle School, wo di 5. bis 8. Klass ùnterrichtet werde, ùn schliessli no d New Glarus High School. S Hochdütsch isch als Ùnterrichtssprooch mit em Ussbrùch vùm erschte Wältchrieg im Joor 1914 abgschafft worde, ùn syt däm wird nùmme ùff Änglisch ùnterrichtet. Dütsch wird hüt aber ab de 7. Klass als Främdsprooch ùnterrichtet. Ab de 8. Klass chùnt au no Spanisch dezue.[29]

s Füürwehrhuus vo New Glarus mit ere dütsche Yyschrift

New Glarus het usserdäm e öffentlichi Biecherei, wo 1934 gründet worde isch.[30] Näbem öffentliche Schuelsystem git es au no verschiidni Chinderkrippe, so s Small World Childcare Center, The Growing Tree ùn no wyyteri wo in Privathüüser ùnterbrocht sin.

D Füürwehr vo New Glaurs, s New Glarus Fire Department, wo 1902 gründet worde isch, isch für New Glarus ùn di ländlichi Ùmgäbig zueständig. Aa ihrem Füürwehrhuus isch e dütschi Yyschrift, wo Feuerwehr Haus drùff stoot. Dezue het New Glarus au e eigni Polizei, s New Glarus Police Department, mit fümf Polizischte.[31]

Bim Gsùndheitliche het es z New Glarus e Ussestell vo de Clinic vùm Chreissitz vo Green County, Monroe. Dernäbe het es au no e Apotheke ùn zwei Zaanarztpraxe, d Midwest Dental New Glarus ùn d Sippy Dental Clinic. Vor Ort het New Glarus au e Notfalldienscht-Staffel, d New Glarus Area Emergency Medical Services, wo New Glarus sälber, Monticello, s town New Glarus, ùn Deil vo de towns Primrose, Perry, Exeter, Mt. Pleasant ùn York.[32] Für Seniore git es e Altersheim z New Glarus, s New Glarus Home, wo im Joor 1966 gründet worde isch ùn über d Joor all wyter ussbaut worde isch.

Wirtschaft[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Im Joor 2015 hen d New Glarner im Durchschnitt $59.464 im Joor verdient, was e chly mee wie de Durchschnitt vo Wisconsin ùn au vo de ganze USA isch. Vo de Lut hen 6,72% ùnter de amtliche Armutsgränz gläbt.[33] Vo de über 25-Jöörige hen 33,4% en Hochschuelabschlùss gha, 57,3% hen nùmme d High School fertig gmacht ùn 9,3% hen gar ke Schuelabschlùss gha.[34]

Bekannti New Glarner[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • John Luchsinger (* 29.6.1839; † 23.8.1922), Abgeordneter, Jurischt ùn Schriftsteller
  • Solomon Levitan (* 1862; † 1940), Finanzminischter vo Wisconsin
  • S. A. Schindler (* 28.4.1871; † 17.6.1931), Politiker ùn Gschäftsmaa.
  • Ernst J. Hoesly (* 16.6.1885; † 5.5.1948), Gschäftsmaa ùn Abgeordneter in de Wisconsin State Assembly
  • Walter Schindler (* 10.12.1897; † 3.4.1991), Vizeadmiral in de United States Navy
  • Herbert Kubly (* 26.4.1915; † 7.8.1996), Schriftsteller
  • Jody Samson (* 4.11.1946; † 27.12.2008), Mässer- ùn Waffeschmiid

Literatur/Quelle[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Lueg au:

  • Auswanderungstagebuch, 1945, von Matthias Dürst, herausgegeben von Eduard Vischer. Jahrbuch des Historischen Vereins des Kantons Glarus, Band 63, Syte 11–96.

Weblink[ändere | Quälltäxt bearbeite]

 Commons: New Glarus, Wisconsin – Sammlig vo Multimediadateie

Einzelnoochwys[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  1. ↑ https://forvo.com/word/new_glarus/
  2. ↑ https://en.climate-data.org/location/324212/
  3. ↑ http://www.intellicast.com/Local/History.aspx?location=USWI0491
  4. ↑ https://static1.squarespace.com/static/51a8c25de4b0a554a7729b6e/t/5221f9dae4b0fd45834edb00/1377958362378/web+papers_Emigration.pdf
  5. ↑ Chester P. Holway, "New Glarus Paid Debt to Old Glarus", The Milwaukee Journal, December 18, 1953.
  6. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Household-Types
  7. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Marital-Status
  8. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/National-Origin
  9. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Languages#top
  10. ↑ https://statisticalaktlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Race-and-Ethnicity (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/statisticalaktlas.com
  11. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Ancestry
  12. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 21. Juli 2011; abgruefen am 12. November 2017.
  13. ↑ Lewis 1973, Syte 217
  14. ↑ http://wp.unil.ch/sina/files/2017/02/05_sogl_72_2017-01-28-3.pdf
  15. ↑ http://www.simmentalzeitung.ch/Simmental/Jodeln-the-Swiss-American-Way-34958.html
  16. ↑ Lewis Brian, 1970
  17. ↑ Lewis Brian, 1970
  18. ↑ http://swissmissmusic.com/Press/documents/andranewglarus.pdf (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/swissmissmusic.com
  19. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 3. Juni 2009; abgruefen am 23. Mai 2009.
  20. ↑ http://elections.wi.gov/elections-voting/results/2016/fall-general
  21. ↑ http://elections.wi.gov/sites/default/files/11.4.14%20Election%20Results-all%20offices-w%20x%20w%20report.pdf
  22. ↑ http://elections.wi.gov/sites/default/files/Ward%20by%20Ward_11.6.12_Assembly.pdf
  23. ↑ http://elections.wi.gov/sites/default/files/Ward%20by%20Ward_11.6.12_Congress.pdf
  24. ↑ http://elections.wi.gov/sites/default/files/Amended%20Ward%20Report-11.6.12%20President.pdf
  25. ↑ http://elections.wi.gov/sites/default/files/Ward%20Results_6.5.12%20Recall%20Election_all%20offices_post%20sen%2021%20recount.pdf
  26. ↑ http://www.ngsd.k12.wi.us/UserFiles/Servers/Server_3063/File/District%20Information/home/NewGlarus_SchoolDistrict_Boundary_Green.pdf
  27. ↑ http://www.ngsd.k12.wi.us/home. Dörte stoot (Stand 17.11.2017): "With a school population of just less than 1000 students, teachers form strong relationships with their students and are committed to each child reaching his or her potential in a safe learning environment."
  28. ↑ http://www.ngsd.k12.wi.us/cms/One.aspx?portalId=3147&pageId=160662
  29. ↑ http://newglarus.eclipsesecure.com/public/#
  30. ↑ http://www.newglaruspubliclibrary.org/about-library
  31. ↑ https://www.policeone.com/police-departments/new-glarus-police-dept-new-glarus-wi/
  32. ↑ http://www.newglarusems.com/index.html
  33. ↑ https://datausa.io/profile/geo/new-glarus-wi/#demographics
  34. ↑ https://statisticalatlas.com/place/Wisconsin/New-Glarus/Educational-Attainment
Dr Artikel „New Glarus“ isch einer vo de bsunders glungene Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch vorbildlich gschriibe, bhandlet alli wichtigi Aspekt vum Thema ussfierlich, isch sachlig korrekt un sorgfältig mit Quelle belait, glunge gstaltet un profilgrächt.

Alli sin härzlich yyglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwyytre un z verbessre!

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=New_Glarus&oldid=1039596"