Quälltext vu Vulgärlatein aaluege

{{DISPLAYTITLE:Vulgärlatiin}}
[[Datei:Roman Empire Map.png|thumb|S Römisch Riich]]
Als '''Vulgärlatiin''' (uff [[Latein|Latiinisch]] ''sermo vulgaris'', „Umgangssproch“) bezeichnet mer d'Variante (Dialäkt un Sozioläkt) vum Latiinische in de letschte Johrhundert vum [[Römisches Reich|Römische Riich]]. Vu-n-ere eiheitlige Sproch cha no öbbe bis ins 6. Johrhundert gschwätzt were. S Vulgärlatiin isch allerdings kei zweiti Sproch gsi, wu näbem Latiin existiert hät, sundern isch s Latiin sälber gsi, wu sich (wie jedi läbigi Sproch) ununterbroche entwickelt hät un in regionali Dialäkt zerfalle-n-isch. Us sälle Dialäkt sin im Lauf vu-n-ere johrhundertlange Entwicklig di [[Romanische Sprachen|romanische Sproche]] entstande. Dodemit isch s Latiin d'Protosprooch vu-n-ene gsi.

== Gschicht un Entwicklig ==
[[Datei:Italie -400.JPG|thumb|Völcher z Italie um 400 v. Chr.:
{{Farbindex|808040|[[Kelten|Kelte]]}}<br />
{{Farbindex|FF80FF|[[Etrusker]]}}<br />
{{Farbindex|80FFFF|[[Umbrer]] un [[Sabiner|Sabiiner]]}}<br />
{{Farbindex|C0B000|[[Latiner|Latiiner]] un [[Falisker]]}}<br />
{{Farbindex|008000|[[Samniten|Samniite]]}}<br />
{{Farbindex|FF8040|[[Japyger]]}}<br />
{{Farbindex|00FF00|Verschideni süditaliänischi Völcher}}<br />
{{Farbindex|FFFF80|[[Griechen|Grieche]]}}<br />
{{Farbindex|800080|[[Karthager]]}}]]
Am Aafang isch s Latiin no uff eme zimmlig chleine Gebiet gschwätzt wore, näbe Kultuure mit ere größere Usdehnig wie de [[Etrusker]] odder de [[Griechen|Grieche]]. Bis hütt isch nit chlärt, wie sich d'Latiiner gege di andere Völcher hänn chönne duuresetze un sich so witt usbreite. Es hätt au s Gegedeil chönne bassiere, nämmli dass s Latiinisch zum Bispil vum [[Etruskische Sprache|Etruskisch]] verdrängt wore wär.

Wu d'Römer sich übber di ganzi Apenniinehalbinsle usbreitet gha hänn, hät d'Sproch vu de römische Soldate scho regionali Unterschid zeigt, wu uff de Iifluss durch d'Sproche vu andere Völcher ([[Kelten|Kelte]], [[Umbrer]], Grieche, Etrusker uew.) zruckzfiehre sin. Sälle Iifluss hät zum Bispil dezüe gfiehrt, dass di stimmlose Konsonante {{IPAlink|K1=[|p|b=,&nbsp;|t|c=,&nbsp;|k|K2=]}} zu ihre stimmhafte Forme {{IPAlink|K1=[|b|b=,&nbsp;|d|c=,&nbsp;|g|K2=]}} wore sin. S Vulgärlatiin isch e läbigi Sproch gsi, wu sich ständig verändert hät wie jedi Sproch, sällewäg hät's no kei Vulgärlatiin gee, wu als eiheitligi Sproch vum Latiin abgwiche wär: e eiheitligi latiinischi Sproch isch erscht entstande, nochdemm d'Römer de [[Mittelmeer]]ruum iignuu gha hänn un si für e Verständigung zwüsche de Provinze un Kultuure notwändig wore-n-isch. Ergäbnìs vu de Vereiheitligung isch s ''klassisch Latiin'', meistens eifach als ''Latiin'' bezeichnet.

Währenddemm hät sich di gsprocheni Sproch in Variante uffgspalte. Noch em Zerfall vum Römische Riich un de Iifäll vu [[Araber]] un de [[Germanen|germanische]] [[Goten|Gote]] isch d'Kommunikation zwüsche de Provinze meh un meh unterbroche, während de Iifluss vu de Standardsproch gsunke-n-isch. Bedingt dodurch un durch de Aastig vum Analphabetismùs hänn sich di regionale Mundarte usenandgläbt, allerdings isch s Latiin als Sproch vu de kultivierte Schicht un vu de Literatuur erhalte blibe. S Volch hät sälli nümi verstande; amtligi Tekscht hänn mieße in de Dialäkt übbersetzt were, wu zwar in gschribener Form nò nit existiert hät, abber im Alldag vu'me-ne Großdeil vu de Lüt benutzt wore-n-isch.

Als Ergäbnìs vu derre Spaltig sin Schritt für Schritt sälli Sproche entstande, wu hütt als romanischi odder neulatiinischi Sproche bekannt sin. Scho ums Johr 1000 ume sin di hüttige Sproche unterschide gsi: uff de [[Iberische Halbinsel|Iberische Halbinsle]] s Portugiisisch mit siner nördöstlige Variante, em Galiizisch, un s Spanisch, z Frankriich im Norde d'[[Langues d'oïl]] un im Süde s Okzitanisch, im Gränzgebiet vu Italie, Östriich un de Schwiz di [[Rätoromanische Sprachen|rätoromanische Sproche]], z Norditalie di [[Galloromanische Sprachen|galloromanische Sproche]] un s [[Venetische Sprache|Venetisch]], im Süde di zentral- un süditaliänische Sproche, z Sardiinie s Sardisch, an de östlige Adriachüste s [[Dalmatische Sprache|Dalmatisch]] (hütt usgstorbe) un z Rumänie, in de friehjere Provinz Dakie, s Rumänisch. We'mer sich allerdings an di traditionälli Bezeichnig ''Vulgärlatiin'' haltet, no ghöre alli sälli Sproche hütt no zu sällem dezüe.

== Merchmol ==
D'Unterschid zum Latiinische hänn sowohl d'[[Phonologie|Phonologii]] wie au d'[[Morphologie|Morphologii]] un d'[[Syntax]] umfasst.

=== Phonologii ===
Bi de Vokäl isch d'Unterscheidig zwüsche lange un churze Vokäl (Quantitet) abgfalle un durch die vu uffige un gschlossene (Qualitet) ersetzt wore. Di friehjere churze Vokäl sin in de meiste Dialäkt göffnet wore, während di lange ihri Qualitet zwar biibhalte hänn, in uubetonte Silbe abber verchürzt wore sin. D'Diphthong '''ae, au''' un '''oe''' sin zu eifache Vokäl wore:

{| align=center class="prettytable" style="padding:0.5em"
! width=25%|Ussproch !! width=5%|ă !! width=5%|ā !! width=5%|ĕ !! width=5%|ē !! width=5%|ĭ !! width=5%|ī !! width=5%|ŏ !! width=5%|ō !! width=5%|ŭ !! width=5%|ū !! width=5%|y !! width=5%|ae !! width=5%|oe !! width=5%|au
|-
| <center>'''Klassischs Latiin''' || <center>{{IPAlink|a}} || <center>{{IPAlink|a|b=ː}} || <center>{{IPAlink|e}} || <center>{{IPAlink|e|b=ː}} || <center>{{IPAlink|i}} || <center>{{IPAlink|i|b=ː}} || <center>{{IPAlink|o}} || <center>{{IPAlink|o|b=ː}} || <center>{{IPAlink|u}} || <center>{{IPAlink|u|b=ː}} || <center>{{IPAlink|y}}, {{IPAlink|y|b=ː}} || <center>{{IPAlink|a|i}} || <center>{{IPAlink|o|i}} || <center>{{IPAlink|a|u}}
|-
| <center>'''Vulgärlatiin''' || <center>{{IPAlink|a}} || <center>{{IPAlink|a}} || <center>{{IPAlink|ɛ}} || <center>{{IPAlink|e}} || <center>{{IPAlink|e}} || <center>{{IPAlink|i}} || <center>{{IPAlink|ɔ}} || <center>{{IPAlink|o}} || <center>{{IPAlink|o}} || <center>{{IPAlink|u}} || <center>{{IPAlink|i}} || <center>{{IPAlink|ɛ}} || <center>{{IPAlink|e}} || <center>{{IPAlink|ɔ}}
|}

In de Umgangssproch sin d'Ändkonsonante (-m, -t un viilmol -s) nümi usgsproche wore, was sich au uff d'Deklination un d'Konjugation usgwirkt hät un eine vu de Gründ für s Verschwinde vu de Deklination gsi isch.

D'[[Plosiv|Plosiiv]] {{IPAlink|K1=[|k|K2=]}} un {{IPAlink|K1=[|g|K2=]}} sin vor de Vokäl '''e''' un '''i''' wohrschints scho frieh als {{IPAlink|K1=[|k|j|i|K2=]}} un {{IPAlink|K1=[|g|j|i|K2=]}} usgsproche wore. Spöter hät sich ihri Ussproch palatalisiert, d. h. mer hät si {{IPAlink|K1=[|c|K2=]}} un {{IPAlink|K1=[|ɟ|K2=]}} usgsproche, bis si deno im [[Mittelalter]] zu {{IPAlink|K1=[|ts|K2=]}} un {{IPAlink|K1=[|dʒ|K2=]}} im Oste un zu {{IPAlink|K1=[|s|K2=]}} un {{IPAlink|K1=[|ʒ|K2=]}} im Weste wore sin. S eifach '''s''' isch zwüsche Vokäl als {{IPAlink|K1=[|z|K2=]}} gsait wore un s ''ss'' als stimmloses {{IPAlink|K1=[|s|K2=]}}.

Verschide hänn sich d'Kombinatione '''-ct-, -pt-''' un s '''x''' entwickelt. Im Italiänische hät sich de erscht Konsonant an de zweit assimiliert, in de westlige Dialäkt sin si palatalisiert wore odder verschwunde. D'Kombination {{IPAlink|K1=[|t|i|K2=]}} isch vor Vokäl zu {{IPAlink|K1=[|ts|i|K2=]}} wore, im Weste zu {{IPAlink|K1=[|s|i|K2=]}}.

=== D'Vereifachig vum Deklinationssystem ===
S Verschwinde vum [[Deklination]]ssystem mit verschidene Forme isch us zwei Gründ bassiert. Durch s Verschwinde vum Ändkonsonant, wu in viile Wörter de Unterschid zwüsche zwei Forme usgmacht hät. Au d'Verchürzig vu de uubetonte lange Vokäl hät dezüe biidrage, wiil au d'Vokallängi Fäll hät chönne unterscheide.

Elei durch sälli phonetische Entwicklige wär's allerdings nò nit vollständig abgfalle. De zweit Grund isch in de Syntax z süeche. Latiinischi [[Nomen|Nome]] sin viilmol mit ere [[Präposition]] verbunde wore, s Nome sälber isch i'me-ne Fall gstande, wu durch d'Präposition bstimmt wore-n-isch. D'Wortfolg isch fräi gsi, im Vulgärlatiin isch si degege verbindlig wore, was e Bstimmig vu de Verhältnìs durch Deklination übberflüssig gmacht hät.

=== Bildig vum Plural ===
In Bezug uff d'[[Plural]]bildig isch s Vulgärlatiin zweideilt gsi: während sich im Weste d'Regle uusebildet hät, dass Pluralforme e '''s''' am Änd hänn, isch im Oste de Ändvokal '''o''' zu '''i''' wore un '''a''' zu '''e'''. Im Weschte isch dodrmit dr Akkusativ Plural für dr ganz Plural verallgemeineret wore, im Oschte der Nominativ Plural.

=== D'Entstehig vum bstimmte Artikel ===
E bstimmte [[Artikel (Wortart)|Artikel]] hät's im Latiinische nit gee. Bis ins Mittelalter hät sich abber d'Verwändig vu de [[Pronomen|Demonstratiivpronome]] ''ille, illa, illud; illos, illas'' als Artikel verbreitet. Spöter sin säll verchürzt un vereifacht wore.

=== D'Konjugation ===
Au d'[[Konjugation]] vu de [[Verb]]e hät sich verändert, allerdings nit so dütlig wie d'Deklination. Di vier Konjugationsklasse (-áre, -ére, -ere, -íre) sin biibhalte wore, im Spanische, Portugiisische un Sardische isch allerdings d'Unterscheidig zwüsche -ére un -ere nümi gmacht wore. Di passiivi Konjugation isch ußer Gebruuch chuu un durch Umschriibige ersetzt wore (Bispil: s latiinisch ''amatur'' wird zu ''amatu'').

D'Verbe ''esse'' (sii) un ''habere'' (ha) sin meh bruucht wore, zum Bispil in de zämmegsetzte Forme:
* Vergangeheit: ''habeo caballu comparatu'' „ich ha e Ross chauft” → uff Italiänisch ''ho comprato un cavallo'', uff Spanisch ''he comprado un caballo'' un uff Rumänisch ''am cumparat un cal''
* Futuur: ''comparare habeo caballu'' „ich wir e Ross chaufe” → uff Italiänisch ''comprerò un cavallo'' un uff Spanisch '''compraré un caballo''.
* Konditional: di erschti Person Singular isch mit em Perfäkt vum Verb „ha“ bildet wore: ''comprare + habui'' (bzw. ''hebui'' in de Umgangssproch) → uff Italiänisch ''comprerei'', uff Spanisch ''compraría''.

D'Konjugationsändige sin im Vulgärlatiin nit eiheitlig gsi, Unterschid hät's vor allem zwüschem westlige un em östlige Vulgärlatiin gee. Di folgendi Tabälle zeigt anhand vum Verb „cantare“ (singe) sälli Abwiichige uff (einzelni Forme sin rekonschtruiert):

{| class="prettytable"
! rowspan=2 | Klassischs Latiin !! colspan=2 | Vulgärlatiin
|-
! Weste !! Oste
|-
| ''canto'' || ''canto'' || ''canto''
|-
| ''cantas'' || ''cantas'' || ''canti''<ref>Vgl. italiänisch ''canti'', rumänisch ''cânţi''; wohrschints analog zu de 1. Person Plural ''-i(s)'' bildet.</ref>
|-
| ''cantat'' || ''canta'' || ''canta''
|-
| ''cantamus'' || ''cantamos'' || ''cantamo''<ref>Vgl. italiänisch ''cantiamo'', rumänisch ''cântăm''.</ref>
|-
| ''cantatis'' || ''cantades''<ref>Vgl. galiizisch, altspanisch un sardisch ''cantades''.</ref> || ''cantate''
|-
| ''cantant'' || ''cantan'' || ''cantan''
|}

=== Wortfolg ===
Im klassische Latiin isch d'Reihefolg vu de Wörter i'me-ne Satz völlig fräi gsi, normalerwis isch s Verb am Änd vum Satz gstande. D'Verhältnìs sin durch d'Deklination chlor wore. Im Vulgärlatiin hät sich d'Reihefolg Subjäkt-Prädikat-Objäkt uusebildet.

=== Vokabular ===
{| class="prettytable" width="270px" cellpadding="3" cellspacing="1" style="float: right; margin: 10px;"
!numme klassisch
!klassisch & romanischi Sproche
!Alemannisch
|-
|''sidus'' (Wurzle ''sider-'')||''stella''|| Stern
|-
|''cruor''||''sanguis''||Blüet
|-
|''pulcher''||''bellus''||schön
|-
|''ferre'' (Perfektiiv ''tul-'') ||''portare''|| drage
|-
|''ludere''||''jocare''|| spile
|-
|''os''||''bucca''||Muul
|-
|''brassica''||''caulis''||Chohl
|-
|''domus''||''casa''||Huus
|-
|''magnus''||''grandis''||groß
|-
|''emere''||''comparare''||chaufe
|-
|''equus''||''caballus''||Ross
|}
Viili Wörter vum klassische Latiin sin im Vulgärlatiin verlore gange. S Wort ''equus'' (Ross) zum Bispil isch übberall durch ''caballus'' ersetzt wore, allerdings no in de Wörter ''iapă'' (Rumänisch), ''èbba'' (Sardisch), ''yegua'' (Spanisch), ''egua'' (Katalanisch) un ''égua'' (Portugiisisch) erhalte bliibe; sälli heiße alli ''Stüete'' un chömme vu ''equa''. E Reihe vu Wörter, wu's numme im klassische Latiin gee hät, isch uff de rächte Site z seh. Au viili Partiikle us em Latiinische sin verschwunde, ohni dass e Spur devuu übrig blibe wär, zum Bispil '' an, at, autem, donec, enim, ergo, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quod, quoque, sed, utrum'' un ''vel.''

Mänki vu denne Wörter, wu's in de romanische Sproche nümi gee hät, sin spöter us em klassische Latiin widder entlehnt wore un hänn als ghobeni Wörter gulte. Viili devuu erkännt mer dodraa, dass si vu für di entsprächendi Sproch typische Verschiebige nit bedroffe sin. Dodezüe ghört ''fungo'' „Pilz“ im Spanische, wu im Gegesatz zu sinem Synonyym ''hungo'' d'Verschiebig vu ''f'' zu ''h'' (wie in ''filius > hijo'' odder ''facere > hacer'') nit mitgmacht un isch sällewäg e ghobes Wort gsi.

E Reihe vu Wörter isch au numme i'me-ne Deil vu de Sproche biibhalte wore: so isch s Wort ''omnes'' in de meiste Sproche durch ''totus'' ersetzt wore (vgl. französisch ''tous'', spanisch ''todos'' uew.), während s Italiänisch (näbe ''tutti'') s Wort ''ogni'' hät.

Anderi klassisch-latiinischi Wörter sin zwar biibhalte wore, hänn abber e Synonyym, wu erscht im Vulgärlatiin entstande-n-isch. S Wort ''caput'' hät ''testa'' Blatz gmacht, was ursprünglig „Topf“ gheiße hät, e Metapher, wu z Westeuropa hüfig gsi isch (vgl. ''Chopf'' un änglisch ''cup''). Im Italiänische, Französische, Okzitanische un Katalanische gitt's all no ''capo, chef'' bzw. ''cap'' mit de Bedütig „Chef“, im Rumänische degege hät ''cap'' sini Bedütig nit gändert un existiert als Synonyym vu ''ţeastă''. Au s spanisch un portugiisisch Wort (''cabeza/cabeça'') chunnt vu ''cap''; im Portugiisische bedütet ''testa'' „Stirn“.

E hüfigi Tendänz, wu sich do bemerchbar macht, isch dass am Rand vum Sprochgebiet meh vu de alte Wörter bhalte were wie in de Mitti.

== Füeßnote ==
<references/>

== Lüeg au ==
* [[Latein|Latiinischi Sproch]]
* [[Romanische Sprachen|Romanischi Sproche]]

{{Übersetzungshinweis|1 = hu|2 = Vulgáris_latin|3 = ungarisch|4 = 7302393}}

{{DEFAULTSORT:Vulgarlatein}}
[[Kategorie:Latiinischi Sproch]]