Quälltext vu Stimmloser uvularer Frikativ aaluege

{{DISPLAYTITLE:Stimmlose uvulare Frikativ}}
{{IPA base|Laut=Stimmlose uvulare Frikativ
|ipa-number=142
|ipa-Zeiche=χ
|ipa-image=Xsampa-x2.png
|teuthonista=x?
|xsampa=X
|kirshenbaum=X
|audio=voiceless uvular fricative.ogg}}

De '''stimmlosi uvlari Frikativ''' isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [{{IPAlink|x}}] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Ba'''ch''' “, „'''Ch'''ind“ oder „[[Chuchichäschtli|'''Ch'''u'''ch'''i'''ch'''äschtli]]“. Im [[IPA|internationale phonetische Alphabet]] wird er mit {{IPA|[χ]}} transkribiert.

Im Alemannische isch de Luut in [[Freie Variation|freier Variation]] mit em velare [{{IPAlink|x}}]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation. Imene Deil alemannische Dialäkt, wie zum Byspil em klassische [[Baseldeutsch|Baseldytsch]], isch de Luut usserdäm no ei mööglichi Ussprooch vùm [[Zäpfchen-r|Zäpfli-r]]. Wörter wie ‚Bilder‘ ghöre sich für Sprecher vo andre Dialäkt deno änder wie ‚Bildech‘ aa.

In viilene [[Hochalemannisch|hochalemannische Dialäkt]] wie em [[Zürichdeutsch|Züridütsche]], wird zwüsche eme chùrze ([[Lenis]]) ùn lange ([[Fortis]]) uvulare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni [[Phonem]]. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als {{IPA|[χ]}} ùn de Fortis als [χː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte uvulare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit {{IPA|[ʁ̥]}} transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale {{IPA|[χ]}}. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de [[Dieth-Schreibung|Dieth-Schrift]] vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.

In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de [[Binnendeutsche Konsonantenschwächung|binnedütsche Konsonanteschwächig]] betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig [[Allophon]] vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche {{IPA|[χ]}} gnoo.

== Artikulation ==
*Es isch en [[Frikativ]]; es wird e Engi im Muul bildet, wo de Lùftstrom duredrùggt wird.
*De [[Artikulationsort]] isch [[Uvularer Konsonant|uvular]]; de hinteri Zùngerùgge bildet mitem [[Uvula|Gaumezäpfli]] e Engi.
*D Phonation isch [[Stimmhaftigkeit|stimmlos]]; derwyylscht er produziert wird, vibriere d [[Stimmbänder]] nit.
*Es isch en [[Oraler Konsonant|orale Konsonant]]; d Lùft goot dur s Muul usse.
*Es isch en [[Egressiv|egressive Konsonant]]; er wird allei dur s Usstoosse vo Lùft mit de Lunge ùn em [[Zwerchfell]] erzüügt, wie die meischte mänschliche Sproochluut.

== Verbreitig ==
{| class="wikitable"
! colspan="2"|Sprooch !! Wort !! [[IPA]]-Transkription!! Bedütig !! Bemerkig
|-
| rowspan="2" | [[Jaundeutsch|Jùutütsch]] ||[[Lenis]] ||''trìì'''ch'''e'' ||{{Audio-IPA|Gsw-jounertütsch-female-trììche.ogg|[ˈtɾɪːʁ̥ə]}}|| ‚drinke‘ ||  
|-
| [[Fortis]] ||''sä'''ch'''s'' ||{{Audio-IPA|Gsw-jounertütsch-female-sächs.ogg|[z̥æχs]}}|| ‚seggs‘ ||  
|-
| rowspan="2" | [[Markgräflerisch]]  ||[[Lenis]] ||''söe'''ch'''e'' ||{{Audio-IPA|Gsw-markgräflerisch-söeche.ogg|[ˈz̥ɵə̯ʁ̥ə]}}||‚sueche‘ ||  
|-
| [[Fortis]] ||''Ba'''ch''''' ||{{Audio-IPA|Gsw-markgräflerisch-Bach.ogg|[b̥ɑχ]}}||‚Bach‘ || 
|-
| rowspan="2" | [[Solothurnisch]] ||[[Lenis]] ||''rüü'''ch'''ere'' ||{{Audio-IPA|Gsw-solothurnisch-wasseramt-rüüchere.ogg|[ˈɾyːʁ̥əɾə]}}|| ‚raigge‘ || 
|-
| [[Fortis]] || ''ma'''ch'''e'' ||{{Audio-IPA|Gsw-solothurnisch-wasseramt-mache.ogg|[ˈmɑχə]}}||‚mache‘ ||  
|-
| rowspan="2" | [[Zürichdeutsch|Züritüütsch]] ||[[Lenis]] || '''''Ch'''rut'' || {{IPA|[ʁ̥rut]}}|| ‚Chruut‘ ||  
|-
| [[Fortis]] || ''la'''ch'''e'' ||  {{IPA|[lɑχə]}}|| ‚lache‘ || isch je nooch Sprecher au {{IPA|[[Stimmloser velarer Frikativ|[x]]]}}.
|-
| colspan="2" | [[Deutsche Sprache|Dütsch]] || ''Da'''ch''''' || {{IPA|[daχ]}}|| ‚Dach‘|| isch je nooch Sprecher au {{IPA|[[Stimmloser velarer Frikativ|[x]]]}}; nooch [[Vorderzungenvokal|Vordervokal]], Konsonante ùn in dr ''-chen''-Silbe isch s <ch> de Luut {{IPA|[[Stimmloser palataler Frikativ|[ç]]]}}.
|-
| colspan="2" | [[Abchasische Sprache|Abchasisch]] || '''х'''па || {{IPA|[χpa]}}|| ‚drüü‘  ||  Chùnt [[Labialisierung (Sekundärartikulation)|grùndet]], entspannt ùn [[Palatalisierung (Sekundärartikulation)|palatalisiert]] vor. 
|-
| colspan="2" | [[Adygeische Sprache|Adygeisch]] || п'''хъ'''ашэ || {{Audio-IPA|пхъашэ.ogg|[pχaːʃa]}}||‚ruuch‘||
|-
| colspan="2" | [[Artschinische Sprache|Artschinisch]] || '''х'''ол || {{IPA|[χol]}}||‚Arm‘||! colspan="2" |
|-
| colspan="2" | [[Assyrisch-neuaramäisch]]|| '''''kh'''o'''kh'''a'' || {{IPA|[χɔ:χa:}}]|| ‚Nektarine‘ || Isch mangmool au [{{IPAlink|x}}].
|-
| colspan="2" | [[Afrikaans]] || '''''g'''oed'' || {{IPA|[χuˑt]}}|| ‚guet‘  ||  In mange Dialäkt, cha au en velars [{{IPAlink|x}}] sy.
|-
| [[Aleutische Sprache|Aleutisch]]|| Atka Dialäkt || ''hati'''x̂''''' || {{IPA|[hɑtiχ]}}|| ‚zää‘  ||  
|-
| [[Armenische Sprache|Armenisch]]||Oschtarmenisch<ref>{{harvcoltxt|Dum-Tragut|2009|p=18}}</ref> ||'''խ'''ոտ || {{Audio-IPA|χot.ogg |[χot]}} || ‚Grass‘ ||
|-
| colspan="2" | [[Awarische Sprache (Kaukasus)|Awarisch]] || ор'''х''' || {{IPA|[orχ]}}||‚lùpfe‘ ||  
|-
| colspan="2" | [[Baschkirische Sprache|Baschkirisch]] || '''х'''ат || {{IPA|[χɑt]}} || ‚Brief‘ ||
|-
| colspan="2" | [[Chilcotin]] || colspan="2" align="center" | {{IPA|[ʔælaχ]}}||‚Ich ha es gmacht‘ ||  
|-
| colspan="2" | [[Dänische Sprache|Dänisch]]<ref>{{Harvcoltxt|Basbøll|2005|pp=62 and 65–66}}</ref> || ''p'''r'''es'' || {{IPA|[ˈpχæs]}} || ‚Drùgg‘ || Als Allophon vùm {{IPA|/r/}} nooch {{IPA|/p, t, k/}}.<ref>{{Harvcoltxt|Basbøll|2005|pp=65–66}}</ref> Wird meischt mit {{IPA|[ʁ̥]}} oder mangmool {{IPA|[ʁ]}} transkribiert.
|-
| colspan="2" | [[Eyak (Sprache)|Eyak]] || ''da<sup>.</sup>'''x̣''''' || {{IPA|[daːχ]}}|| ‚ùn‘  || 
|-
| colspan="2" | [[Französische Sprache|Französisch]] || ''p'''r'''endre'' || {{Audio-IPA|Fr-prendre.ogg|[pχɑ̃dʁə]}}||‚nee‘ || als Allophon vo /{{IPAlink|ʁ}}/ nooch stimmlose Konsonante.
|-
| colspan="2" | [[Haida (Sprache)|Haida]] || {{Unicode|''ḵ'aláa'''x̂'''an''}} || {{IPA|[qʼʌlɑ́χʌn]}}||‚Zuun‘ ||  
|-
| colspan="2" | [[Jiddisch]] || בו'''ך''' || {{IPA|[bʊχ]}}|| ‚Buech‘||
|-
| colspan="2" | [[Kabylische Sprache|Kabylisch]] || ''a'''xx'''am'' || {{IPA|[aχχam]}}||‚Huus‘ ||  
|-
| colspan="2" | [[Kabardinische Sprache|Kabardinisch]] || п'''хъ'''э || {{Audio-IPA|пхъэ.ogg |[pχa]}} || ‚Holz‘ ||
|-
| colspan="2"| [[Klallam]] || ''s'''x̣'''aʔqʷaʔ'' || {{IPA|[sχaʔqʷaʔ]}}||‚Wirbelsüüli vùmene Laggs‘ ||  
|-
|colspan="2" | [[Lakota (Sprache)|Lakota]] ||'''''ȟ'''óta'' ||{{IPA|[ˈχota]}}||‚grau‘|| 
|-
| colspan="2" | [[Lesgische Sprache|Lesgisch]] || '''х'''ат || {{IPA|[χatʰ]}}||‚Mùrmle‘ ||  Chùnt [[Labialisierung (Sekundärartikulation)|grùndet]] ùn entspannt vor.
|-
| colspan="2" | [[Luxemburgische Sprache|Luxemburgisch]] || ''Zu'''ch''''' || {{IPA|[t͡suχ]}} || ‚Zug‘ || Wird au als en [{{IPAlink|x}}] bschriibe.<ref>{{harvcoltxt|Trouvain|Gilles|2009|p=75}} </ref>
|-
| [[Niederländische Sprache|Niiderländisch]] || nördliche Standard<ref name="gus">{{Harvcoltxt|Gussenhoven|1999|p=74}}</ref><ref>{{Harvcoltxt|Verhoeven|2005|p=245}}</ref> || ''a'''ch'''t'' || {{IPA|[ɑχt]}} || ‚acht‘ || Cha a postvelars [{{IPAlink|x}}] sy<ref name="gus"/> oder en {{IPA|[ʀ̝̊˖]}}.<ref>{{Harvcoltxt|Collins|Mees|2003|p=191}}</ref> 
|-
| colspan="2" | [[Nez Percé]] ||colspan="2" align="center"|  {{IPA|[ˈχǝχɑˑt͡s]}}|| ‚Grizzlybär‘||  
|-
| colspan="2" | [[Ongota (Sprache)|Ongota]] ||colspan="2" align="center"|  {{IPA|[χibiɾi]}}||‚Fledermuus‘ ||
|-
| rowspan="2" | [[Portugiesische Sprache|Portugiesisch]] || [[Rio de Janeiro (Staat)|Fluminense]] || ''ana'''r'''quia'' || {{IPA|[ɐ̃näχˈki.ɐ]}} || ‚Anarchi‘|| In [[Freie Variation|freier Variation]] mit [{{IPAlink|x}}], [{{IPAlink|ʁ}}], [{{IPAlink|ʀ}}], [{{IPAlink|ħ}}] ùn [{{IPAlink|h}}] vor stimmlose Konsonante.
|-
|brasilianischs Portugiesisch<ref>{{harvcoltxt|Barbosa|Albano|2004|pp=5–6}}</ref> || ''ma'''rr'''om'' || {{IPA|[mäˈχõː]}} || ‚Bruun‘ || In mangi Dialäkt d Ussprooch vùm Phonem {{IPA|/ʁ/}}.
|-
|colspan="2"  | [[Northern Straits Salish|Salish]] || ''WE'''X'''ES'' || {{IPA|[wəχəs]}}||‚chlyni Frösch‘|| Chùnt [[Labialisierung (Sekundärartikulation)|grùndet]] ùn entspannt vor.
|-
| colspan="2" | [[Seri (Sprache)|Seri]] || '''''x'''eecoj'' || {{IPA|[χɛːkox]}}|| ‚Wolf‘||  Chùnt [[Labialisierung (Sekundärartikulation)|grùndet]] ùn entspannt vor.
|-
| rowspan="3" | [[Spanische Sprache|Spanisch]] || europäischs Spanisch<ref>{{harvcoltxt|Harris|Vincent|1988|p=83}}</ref> || rowspan="2" | ''o'''j'''o'' || rowspan="2" | {{Audio-IPA|Ojo spanish J.wav|[ˈo̞χo̞]}} || rowspan="2" | ‚Aug‘|| rowspan=2| Cha au [{{IPAlink|x}}] sy.<ref>{{harvcoltxt|Lyons|1981|p=76}}</ref><ref>{{harvcoltxt|Chen|2007|p=13}}</ref><ref>{{Harvcoltxt|Hamond|2001|p=?}}, cited in {{Harvcoltxt|Scipione|Sayahi|2005|p=128}}</ref>
|-
| Peruanischs Spanisch
|-
| Puerto-Ricanischs Spanisch<ref name="Ponce">{{cite web|title=ProQuest Document View - The Spanish of Ponce, Puerto Rico: A phonetic, phonological, and intonational analysis|url=http://gradworks.umi.com/34/24/3424164.html}}</ref> || ''pe'''rr'''o'' || {{IPA|[ˈpe̞χo̞]}} || ‚Hùnd‘|| Näbe {{IPA|[ʀ̥]}} eini vo de hüüfigschte Ussprooche vo {{IPA|/r/}}.<ref name="Ponce"/> 
|-
| [[Schwedische Sprache|Schwedisch]] || südlichi Dialäkt|| '''''sj'''uk''|| {{IPA|[χʉːk]}} || ‚chrank‘||
|-
| colspan="2" | [[Tlingit (Sprache)|Tlingit]] || ''tla'''xh''''' || {{IPA|[tɬʰɐχ]}}|| ‚sehr‘||  S Tlingit het vier verschidni Artikulationsarte vo däm Luut.
|-
| colspan="2" | [[Ubychische Sprache|Ubychisch]] ||colspan="2" align="center" | {{IPA|[χɐpɬɨ́]}} || ‚rosa‘|| 
|-
| colspan="2" | [[Uigurische Sprache|Uigurisch]] || یاخشی || {{IPA|[jɑχʃi]}}|| ‚guet‘|| 
|-
| colspan="2" | [[Walisische Sprache|Walisisch]] || ''car'''ch'''ar'' || {{IPA|[ˈkarχar]}}|| ‚Gfängniss‘||
|-
|colspan="2" | [[Westfriesische Sprache|Weschtfriisisch]] ||''ber'''ch''''' || {{IPA|[bɛrχ]}} || ‚Berg‘||  
|}

== Fuessnote ==
<references />

{{Konsonanten}}

[[Kategorie:Sproochluut]]