Quälltext vu Mülhausen aaluege

{{DISPLAYTITLE:Milhüsa}}
{{Infobox Gemeinde in Frankreich
| nomcommune = Mulhouse
| nomalsacien = Milhüsa
| alt moy = 240
| alt mini = 232
| alt maxi = 338
| km² = 22.18
}}
{{Dialekt|Elsässisch|Milhüserisch|Elsassisch-Milhüserisch}}
'''Milhüsa''' ([[IPA]]: {{IPA|[mɪlˈhyːsɐ]}}; frànzesch ''Mulhouse'' un ditsch ''Mülhausen'') esch a Schtàdt wu em Oschte vu [[Frankreich|Frànkrich]] legt. Se esch d'greeschta Schtàdt vum Owerelsàss un noh [[Straßburg|Schtrosburg]] d'zweitgreeschta vum [[Elsass|Elsàss]]. Milhüsa-n-esch d'r Setz vu d'Unterprefäktür ''(la Sous-préfecture)'' vum Bezirk [[Arrondissement Mulhouse|Milhüsa]] em Verwàltungszwig [[Département Haut-Rhin|Owerlànd]] em Gebiat [[Elsass|Elsàss]]. D'r Bezirk gleedert sech en Nin Làndkraiser.

== Géografi ==
Milhüsa legt nordlig zemlig noch àm Dräilanderäcka, wu bschteet üs Frànkrich, [[Deutschland|Ditschlànd]] un d'r [[Schweiz|Schwiz]], d'r bi granza noch viar Schtätt anenànd:[[Weil am Rhein|Wiil àm Rhii]], [[Basel|Bàsel]] Saint-Louis un [[Huningue|Hiniga]]. Em üsserschta Süda han m'r d'r [[Sundgau|Sündgöi]] met Àltkelch àls Hàuiptschtàtt. Em Südwäschta àn da Üsslaifer vu da Vogesa naschtet sech Thànn ens Thürtàhl dri. Äbbis wu ma net därf vergassa z'ärwähna dàss en Thànn s'Südliga Toor esch vu d'r Wischtroos un em Nord Wäschta o wedder àn da Üsslaifer, àwer dàsmohl dia vu'm Rablànd, befendet sech [[Colmar|Kolmer]].

Milhüsa werd vu zwai Bach, d' [[Ill (Elsass)|Ell]] un d'r [[Rhein|Rhi]] durchkwert. Dia Zwai traffa sech henter d'r Merzàui vu Milhüsa. D'Ell geht d'noh witterscht durch s'gànza Landla un versüfft schlussandlig bi Schtrosburg em Rhi.

== A Bleck ewer d'Gschechta ==
[[Datei:Rathaus Mulhouse.JPG|miniatur|left|190px|S'[[Historisches Rathaus (Mülhausen)|àlta Rothüs]] üss'm 16ta Johrhundert]]
S'ärschta mol vu d'Schtàdt Mehlhüsa Ürkundlig ärwähnt worra-n-esch esch anno 803 gseh. Noh d'r Leganda soll àls ärschtens a Mehla gschtànda seh un dàss schu àn a 58 vor Chreschti drumm haist jetz d Schtàdt '''Mil'''hüsa odder '''Mel'''hüsa (vum àlamànnischa Mihle). A Mihlarààd en rot uff wissem Fald ziart d Schtàdtwàppa.<br /><br />
Schu vu jehhar esch Milhüsa-n-a Bergerliga Schtàdt gseh drumm hàtt sa sech verbunda met'm Zehstädtebund (Dekapolis) àn a 1354. Làng nohar àn a 1515 a Bendniss àbgschlossa met de Schwiz un hann sech àgschlossa àn d'r [[Kanton|Aidgnossaschàft vu da 13 Kàntona]].<br />
Am 4 Janner 1789 esch amol Schluss gseh met d'r Fräijhait vu d'r Fräija Repüblik Milhüsa, dänn esch se àgleedert worra àn d'freschgeborana Frànzescha Repüblik.<br /><br />
En d'r Mettla vum 18ta Johrhundert hàtt sech a ekonomischer un endüschtriäller Umschwung g'aigent. Milhüsa hàtt sech en a pààr Giater äntweckelt, zärscht amol en d'r chemischa un mekànischa Endüschtri no hann sech d'Schpennaräija un d' Wawarïja d'r züa gmàcht un sogàr noch d'r Schtoffdruck. Unter d'r Härschàft vu groosa proteschtàndischa Fàmelia wia Dolfus, Mieg, Glück, Noack usw. hànn sech dia Fàwreka schtàrck äntweckelt. Sozial sen sa fäscht vorah gseh se hann sogar en erna Àrwaiter Hisla geboija, d'greeschta Sidlung esch d'Cité vu Milhüsa. No z'noh sen gànza Schtàdtviatel geboija worra ewerhàuipt wu d'Giasaräi uff gmàcht hàtt. D'maischta-n-Àrwaiter sen üss'm Sündgöi kumma, dia wu sech àgsidelt hann, hann metghulfa àn d'r hettiga Milhüserschproch un d'àndra sen àlla Tàg haim gànga met'm '''Pferterschpàtzazeegla'''.<br />
[[Datei:Stadtmauer in Mulhouse.JPG|miniatur|left|190px|Raschtla vu d'r Schtàdtmüra un s'Bollwark.]]
Dur dia hüffa Boijaräia esch d'Ennerschtàdt emmer klainer worra. Vu da Schtàdtmüra esch is gràd s'Bolwark ewrig bleewa un fer d'r rascht d'Namma, s'Bàslertoor, s'Schpiageltoor s'Owertoor, s'Jungatoor.

Noh n'm Kriag 1870–1871 esch s'Elsàss wedder ditsch worra. Noh n'm [[Erster Weltkrieg|1914-18ner Kriag]] esch's Elsàss weder Frànzesch gseh, warend'm [[Zweiter Weltkrieg|1939-45ger Kriag]] Ditsch, zitter àn a 45 esch's Elsàss weder Frànzesch.

Durch d'r schpoota-n-Àschluss vum Elsàss un trotz sinra groosa Iwohnerzàhl esch Milhüsa doch nur emmer a Kraisschtàdt blewa.

=== D'Sàga vu d'r Ärschtehung vu Mehlhüsa ===
Kurtz bevor dàss d'Ell d'Dollra-n- ämfàngt àm Rànd vu da lätschta Gebergsüsslaifer vum Jüra, därt vu sa vohar noch gebandigt em Elltàhl durch d'r Sungàui gfliast esch, därt wu sa, unta-n-àm Didemerbargala sina Fräihait ärowert, därt schtreemt sa nohar en's Flàchlànd. Noh n-ra lànga Raagazitt, un salamols esch’s àls àwa kumma, so dàss àlles unter Wàsser gschtànda-n-esch un üss d’r gànza Gegend a Sumpfloch gmàcht hàtt. Làng schpeeter hann d’Litt sàtt bekumma, fer bschtandig met da Fias em Wàsser z ‘schteh, so hann sa dam Züaschtànd a Schtrech dur d’Rachnung gmàcht un hann dr Àblàuifkànàl geboïja, un zitter har esch rüaïh, Àwer will d’ Elsasser schpàhrsàm senn hàtt ma da Plàtz net wälla verlohra loh geh, A Tail vum Kànal esch züa däckt worra, dàs hàtt d’r Däcktakànal gah wu d’r Schtoffmarkt un d’r Gmiasmarkt dräi mol en d’r Wucha schtàttfendet.

Kämma m’r z’ruck en dia Zitt vu unser Landla schwaar haïmgsüacht worra esch dur dia Hunnahorda wu gmorda, graïwert un haïmgsüacht hann, sa senn àwer d’r bi nett d’ärschta un nett d’lätschta gseh. Emmer wedder hann d’Ihaïmischa müassa flechta odder z’ruck schteh, fer sech bschetza vor d’r Blüatgihr vu dana Sàtàna. A Mànn un sina Tochter, äntkumma vu dara Schlàchtaräi, üspumpt vor lütter ränna. Blüatig un verkràtzt dur d’Därner vu da Häckaroosa, d’Gleeder hann se o nemma gschpirt, lehn sech schwar uff d’r Booda käija denn fer wittercht hàtt’s nem glangt, un àlla zwai senka vu sofort àb en a tiafa Schloof.

D’ärschta wàrma Sunnastràhla striche zàrt ewwer dia zwai schmarzenda Kärwer, d’r Mànn verwàcht un ställt sech miaijsàhm uff d’Bai. Zu da weh, fendet ar àss sa noch zemlig haïl vu dara Sàch kumma senn. Mett Pflàntza, sorgfaltig üssgsüacht, bsorgt ar erna Wunda. Dur dàss àss em dia Gegend beriawigend vorkumma esch, hàtt ar sech a bezzi neherer umschàuit. Ewerzigt, dàss dàs Ort a sechera Unterkunft kännt biata, hàtt ar sech uff d’Süach gmàcht àn dr Ell entlàng fer’s bäschta-n-Ort z’fenda fer sech dürend z’neederloh un villicht noch a Mehla z’boija, dänn üsser Mahl màche hàtt ar nix ànders känna. Trotz sim güata Wella hatt ar, allaï dàss Unternamma nia Zwaagebrocht ohna d’Helf vu da Ellmannala. Em Meller si Hàndwarckszig war fihl schnaller färtig worre àwer bi da Zwargla esch’s wia bi da Mänscha, ma hàtt dia wu d’r fer senn un dia wu dr gega, so dàss no lànga Pàlàwer ma sech doch amol verschtandigt hàtt. En dana wu gfunda hann àss a Mehla d’Nàtür verschandet, hàtt ma z’verschteh gah dàss ohna Mehla kai Mahl un ohna Mahl kai Broot...
Mett dr Zitt hàtt’s sech umma gräd dàss àn dr Ell a Mehla schteht so dàss d’Litt vu witt un brait kumma senn fer erna Rogga, Hàfer un Weldwaïza ku loh màhla. D’Johra senn vergànga un dr Meller hàtt sech güat dura gschlàga, s’Dächterla esch o älter worra un dr bi a scheena Màmsäll.
[[Datei:Peter Becker - Mulhouse (Haute Résolution).jpg|miniatur|left|200px|Gmälda vum Peter Becker]]
En ainra vu dana hächta Wenternachta, so wia ma sa gekännt hàtt salamols, dr Booda gadäkt mett’ra decka Schneeschecht, o g’nänt Àrmabüramescht wu d’Pflànza schont vu dr rücha Kälta hàtt dr Vàter un d’Dochter a schtönender Helfsrüaf vernumma. Schnall han sa sech a warmer Lumpa um d’Àksla gworfa un a Fàckel àzunda un senn üssa en d’kàlta Nàcht. A àhàltend Jomra hàtt sa àn s’Ort gfiart wu a Mänsch en sim Blüat glaga esch. Ohna sech z’frooga ob Frend odder Fend, han sa da schwarverletzta Kriagsmànn en d’wàrma Schtuwa gebrocht. Zu da Verletzunga hàtt d’Kälta fàscht si unmettelbàra Wark vollanda, Zecha un Fenger sen schu blaui vor Wentergfrescht. No lànga Wucha bsorgunga esch’s em Meller un sina Tochter groda da Mànn wedder uff d’Bai z’brenga. Trotz sim Haila züaschtànd hàtt ar nett d'r klainschta wella gezaïgt fer wedder mächta furt z’geh. Ar hàtt noh z’noh em Meller unter d’Hànd greffa un sech emmer meh unärsätzlig gmàcht, so dàss ma em d’Mehla hàtt kenna àferdroija. D’junga Màmsäll hàtt mett dr Zitt o gschpirt dàss sa-n-em nett glichgeltig esch. Noh dam, dàss ar nawa dr Mehla a greeser Hisla geboia hàtt, esch dr Tàg kumma vu dr Hochzitt. D'r Vàtter hàtt net s'grengschta dr gega kà, trotz dàss da Büa a schweeda Kriager gseh esch wu mett ra Horda àwa ku esch fer unser Làndla z'bsätza.
Mett da Johra hàtt dia Mehla emmer meh Beditung bikumma, d’Litt senn emmer zàhlricher ku lo màhla. No z’no hann sech meh Iwohner àgsidelt un Hüss àn Hüss àgeboija. D’Waag senn igschtainigt worra no àlla
hemmelsrechtunga. 
Mehlhüsa hàtt sech ganz gmiatlig grenda un bekànnt worra àls Àrwaiterschtàdt. d’Maischta Danker un Enteläctuäla hann do nia kai rechtiger Plàtz gfunda, un hann sech witter owa em Norda àgsidelt. Dur dàss em Owerlànd meh Àrwetskràft verhànda gseh esch, hann sech schpeeter dia àlla groosa Endüschtria en Mehlhüsa àgsätzt. Wagadam esch d’Mehla s’Sembol vu d’r Schàdt geblewa dänn s’hàtt g’haisa, müasch schàffa fer di Brot z’verdiana. Drum fendet ma hetta noch a Mehla Ràd en rot uff wiss’em Fald uff dr Wàppa vu Mehlhüsa.

=== Ànäktoda ===
'''D’r Schwaissdissi''' hatt vu ààsa nia uff Melhüsa sotta kumma, dànn SBB hàtt dia Schtàtüta em Schtaihàuijer Fritz Beer bschtällt un hat solla ärrechta wara àm Igàng vum Näidurchbrochana Simplontünnel. No ewerlegung hann d’Isabàhnhärra nit meh wälla wessa vu dam Wark.

Àn a 1906 hàtt d’r Gmainrot getraimt vu ma machtiga Schtockbrunne zum d’r Rothüssplàtz verscheenra. Sobol àss dia Unterbraitung gwält worra n’esch werd da Brunna vu 9 m Durchmasser geboija worra un esch d’r gfundana Plàtz gseh zum dia fresch àgschàfta 5,60 m hocha un 4,5 Tonna schwara Guss Schtàtüta z’verschtàuija. En da Berger hàtt dàss Boiwark sofort gfàlla un han’m d’r Nàmma Schwaisdissi gah. Àwer’s därft net emmer àlles so aifach seh em Laawa. Ma hàtt vergassa dàss da Mànn net gànz àglägt esch s’Gmach esch wohl bedäkt met ma Lumpa àwer s’Hentertail gànz blut. Un dàss hàt en da Glàuiwiga wu àm a Suntig Morga üss d’r Schtefànskerch kumma senn net behàgt. D’r Härr Bergermaischter hàtt uff dàss he da Unrüaijschtefter lo kehra so dàss ar dàsmohl sina Gmainrotshärra un d’Gmainàrwaiter uff’m Buckel kà hàt. A schnalla Lesung hàt müasa gfunda wara. D’r Tivoli esch üssgwält worra, därt verschtäckla a pààr hocha Herscht dàss Hentertail wu niama hàtt wälla sah !
Ma hat kännta maina àss jetz d’r Schwaissdissi andlig a riawig Platzla gfunda hàtt. Do esch a näi Problem uffgedücht; d’r Kriag. D’Ditscha han d’r Schwaissdissi wälla verschmälza fer Wàffa z’giasa d’rmet. Zum güata Gleck hàtt ma noh n’ra Kwàlitetskontrolla müassa fäschtschtälla dàss da Guss vu’n ra sech schlachta Kwàlitet esch hàtt ma da Plàn loh käija. Wia na jeder wais, en d’r Not fresst d’r Täifel mucka, esch ma vorsechtig blewa. Bis àm and vum Kriag esch‘r unter ma Kohlahüffa en d’r Isabàhnwarkschtàtt verschteckelt blewa.<br /><br />
[[Datei:Klapersteinmulhouse.jpg|miniatur|left|300px|<center><br />d'r Klàpperschtai<br />àn ra üssra Wànd<br /> vum Rothüs.</center>]]
D’r '''Klapperschtai''' esch a kàuijaner Schtai vu Zwälf Kilo schwar un hangt hettzutàgs uff d’r rachta Sitta vum Rothüs, em Rothüsdurchgàng grad visavi vum Wilhelm-Tell. Da Schtai esch friaijer benutzt worra jedesmohl wänn a Ratschwib hàtt müassa gschtroft wara. D’Manner hàn riawig därfa màcha nur d’Fràuija net, wàss io d’r Fàll Hetta nem esch, un wänn d’Fràuija bees gräd hann hàtt ma na d’r Klàpperschtai um d’r Hàls ghangt, henterversi uff a-n-Eesel gsätzt un durch d’Schtadt vu aim Toor zum àndra gfiart. Beesa Miler behàuipta sogar dàss d’r Belaitigt henta noh gloffa-n-esch un hàtt dia àrma Dànn un Dwànn gschtocha met’ra groosa Noodla. S-Motto esch gseh :
<center>''Zum Klàpperschtai ben i gnännt''</center>
<center>''Da beesa Miler wohl bekànnt''</center>
<center>''Wär Luscht zu Zànk un Hàder hàtt''</center>
<center>''Müas mi trààga durch d’gànza Schtàdt.''</center><br />
D’r '''Bolwarkturm''' wia d’r '''Täifelsturm''' sen d’zwai ainsigschta-n-Ewrigbliwer wu d’r friaijera Schtàdtmüra vu Milhüsa. D’r Bolwarkturm wia d’r Täifelsturm hàtt d’r Johrhunderta dura waiswiafihl Namma k’hà. D’r Bolwark hàtt sogàr d’r Soiturm g’haisa-n-a Zittlàng, wil ma d’Schwinafias vum a Nochber’s Mätzger drenn glàgert hàtt. d’r Täifelsturm hàtt da nàmma bikumma will ma därta d’Haxa igleefert hàt ma sait eweràl às’s salamols doch meh Haxa gah hàt às hett zu Tàg’s.<br /><br />
D’r '''Tannawàld''' legt uff d’r hecha vum ewra-n-Igàng vum Zoologisch un geht bis zum Wàldeck àn d’r Zimerscher Schtroos. Wurum esch jetz do d’Reed vum Tànnawàld, äh bä will’r a-n-Aigaschàft hàtt…Ma fendet en dam Wàld kai ainziga Tànna sondern nur Büacha. Uff d’r Zimerser sita schint ma dàss àwer z’wessa dänn dart fendet ma-n-a Wàldwertschàft dia haist, d’r Büachawàld. D’Lesung vu dam Rätsel esch gànz aifach dänn rechtig gnumma esch dàss d’r '''Sànktànnawald''' (la forêt de Sainte-Anne).<br /><br />
D’'''Weldamànnsgàss''' esch friaijer en da Mehlhüser erna liabschta Schpàziargàng gseh, ma esch henn un har gedàppt vum Jungatoor bis àns Ganzaplazla un wedder zruck. D’Büawa hànn en da Maidla noh gepfeffa un d’Maidla d’Büawa üssglàcht. D’ältra Litt sen kumma em hoffa àss sa-n-a Bekànntschàft àtraffa, zum a Schtandla ratscha känna. Zwescha-n-ina esch d’r Kriag kumma, un sallamols hàtt ma schu garn d’Schtroosa-n-umtaift. D’Weldamànnsgàss esch d’Adolf Hitler Schtoos worra. D’Mehlhüser bekànnt fer zemlig àlles en’s lacherliga ziaga, hànn so schtàrk gschmunzelt em dura làuifa às dàss bol àmol àn d’Ohra kumma-n-esch vum ditscha Gremium. So schnall àss dàss Tafala àhna kumma-n-esch, so schnall esch’s wedder verschwunda..un fer d’r gànza rascht Kriagszitt esch’s d’Weldamànnsgàss blewa.

== Kultur un Séhenswérdigkeite ==
Do dr zue ghere Raschtla vu dr Schtàdtmüra un em Bollwark, s [[Historisches Rathaus (Mülhausen)|historischa Rothüss]], dr [[Tour de l’Europe (Mülhausen)|Europaturm]]. Dert drvor hets bis 2007 dr [[Place de l'Europe (Mülhausen)|Europaplatz]] ge.

Was d'Boikunscht àbelàngt kàt Mehlhüsa net vihl Fàchwarkhiser biata àwer d'r fer d'greschta Zàhl Müseum.

=== d'Mehlhüser Müsee ===
As hàtt en Mehlhüsa so vihl so groosa un so scheena Müsee dàss's werglig schààd war wänn ma en da Mehlhüser net dat d'r vu reeda! Frooga-n-amol umm ni umma viafihl Schtättler je amol ains uffgsüacht hàtt. Ma müas's sààga; as senn do Müsee vu dara Àrt vu ma suncht niana kàt fenda.<br />
Em [[Cité de l’Automobile – Musée National – Collection Schlumpf|'''Nàzionàlotomobilmüseeschlumpf''']] kàt ma sech d'Àuiga-n-üsslüaga un traimend durch dia wunderbàra Hàlla uff un àb wandra ohna üss'm schtüna z'kumma vor dana 500 modäller wu do schtehn en Rai un Gleed. D'Täxschtilendüschtriälla vu Màlmersbàch [[Hans Schlumpf|Hàns]] un [[Fritz Schlumpf|Fretz Schlumpf]] hànn dia Sàmmlung uff d'Bai gschtällt uff koschta vu erem gànza Vermeega, un do hàts net glangt, zum's z'vollanda. D'Briader Schlumpf senn no doch amol [[Insolvenz|z'Gügges]] gànga. No lànga Henn un Haar un vihl Màchaschàffta hàtt sech àm and d'r Schtààt igsätz un hàtt Finànziel unter d'Arm glangt, so dàss dàs Müsee grätta wora -n-esch, un hàtt Gott sai Dànk känna Uffmàcha.<br />
s' [[Eisenbahnmuseum Mülhausen|'''Isabàhnmüsee vu Mehlhüsa''']] met d'r nawa s'Pumpiemüsee esch s'Pàradis vu da Isabahnler un Zugliabhàwer dänn s'esch ains vu da bäscht üssgschtàffiarta Müsee vu Europà.<br />
s''''Eläktriziteztmüsee'''. (Electropolis), do hàtt ma n'a grooser Ewerbleck, um wàs d'Ärfendunga wu d'r Schtrohm àbelangt vum àfàng bis hett. Zàhlricha Eläktri Àpparat, vum grescht bis zum klainscht, sen sechtbàr.<br />
S' '''Schtoffdruckmüsee''' esch zwàr net en Mehlhusa awer ghert doch zum Gmainsvermeega. En Rexa fendet ma wunderbàra Tàpeetamuschter üss àlla Àlterzitta, wàss Wasserleng àbelàngt hàndelt's sech um Schtoffmuschter.<br />
Klainra Müsee awer wu d'r fer zu da-n-älschta zehla senn s''''Historischamüsee''', wu sech em [[Historisches Rathaus (Mülhausen)|àlta Rothüss]] uff'm Rothüssplàtz (place de la réunion) befendet, un schlussandlig noch s''''Scheenakunschtmüsee''' uff'm Wilhelm Tell Platzla.

== Verkehr ==
Über d Gschecht vom öffentliche Verkehr in de Stadt erfahrt mer im Artikel über dr [[Straßenbahn Mülhausen|Milhüüser Tràm]].

== Belder ==
<gallery>
Datei:Dom von Mulhouse.JPG|<center>d' Schtefànskerch<br /> (Temple Saint-Etienne)</center>
Datei:Societe Industielle in Mulhouse.JPG|<center>Gebäida vu d'r Endustriella Gsällschaft (Societe industrielle)</center>
Datei:Altstadt Mulhouse.JPG| <center>Milhüser Àltschtàdt, d'r Rothüssplàtz Place de la Réunion</center>
Datei:Rue du Sauvage.JPG|<center>s'Schtroosadafala en <br />d'r ''Weldamànnsgàss'' ''Zwaischprachig''</center>
</gallery>

== Literatur ==
* Jakob Heinrich Petri: ''Der Stadt Mülhausen Geschichten, im Anfang des 17. Jahrhunderts geschrieben; mit einem Plan der Stadt, wie sie im Jahr 1642 war''. Mülhausen 1838.
* Johann Friedrich Aufschläger: ''Das Elsass: Neue historisch-topographische Beschreibung der beiden Rhein-Departemente''. Band 2, Straßburg 1825, S. 145–149.
* {{HLS|7089|Mülhausen|Autor= Nicolas Schreck}}

== Verbendunga zu Üssersitta ==
{{Commonscat|Mulhouse|Milhüsa}}
{{Wikisource|Mulhouse}}
* [http://www.ville-mulhouse.fr Offiziälla Nätzsitta vu de Schtàdt Milhüsa]
* [http://www.mulhousebienvenue.com Welkumma uf d'r Nätzsitta vu Milhüsa]
* [http://www.uha.fr/ D'Owerelsassischa Hochschüala]

== Referanza ==
<references/>

{{DEFAULTSORT:Mulhausen}}
{{Normdaten}}

[[Kategorie:Ort (Owerelsàss)]]
[[Kategorie:Milhüüsa| ]]
[[Kategorie:Stadt (Frankrych)]]