Quälltext vu Kleinasien aaluege

{{DISPLAYTITLE:Chläiasie}}
[[Datei:Asia minor p20.jpg|miniatur|Chläiasie und [[Mesopotamien|Mesopotamie]] in dr [[Antike|Antiki]].]]
'''Chläiasie''' ({{laS|''Asia minor''}}, {{ELSalt2|Μικρά Ἀσία, ''Mikrá Asía''}}) oder '''Anatolie''' (von altgr. {{Polytonisch|ἀνατολή}}, ''anatolē'' ,Oste‘; {{trS|''Anadolu''}}; {{otaS|اناطولی|Anaṭolı}}) isch e dä Däil vo dr hütige [[Türkei]], wo zu [[Vorderasien|Vorderasie]] ghöört. Chliiasie isch historisch för d Menschhaitsgschicht zimmli wichtig. Do hett di [[Neolithische Revolution|neolithischi Revoluzio]] stattgfunde, wo de Mentsch sesshaft woren isch und afange hett Städt baue, wa groossi Verändrige au i de Kultur und im Denke biwörkt het. Dör di ganz historischi Zitt bis i d Moderni isch Chliiasie d Brugg zwöschet [[Syrien|Syrie]] und [[Mesopotamien|Mesopotamie]] im Oste und [[Europa]] im Weste gsii. Im antike [[Milet]], e Stadt a de Westchüste vo Cliiasie, isch di [[Ionische Naturphilosohie|ionische Naturphilosophii]] entstande und drususe di antiki Philosophii, wo bis hütt no s westliche Denke prägt. Au s [[Christentum|Christetum]] hett sich, wenn au z [[Palästina]] entstande, vor alem z [[Syrien|Syrie]] und z Anatolie as e Volksreligioo entwicklet und do sind au politischi Entschaid trooffe wore, weli christliche Aasichte richtig sind.

== Name ==
Dr Naame Chläiasie läitet sich historisch vo de Landschaft Asia (Ἀσία) ab. Spööter hend Römer deno d Provinz [[Asia (Provinz)|Asia]] gnennt, wo aber nume e Däil a de Westchüste vo dr hütige Türkei bildet het. De Name isch scho bim [[Herodot]] uf de Erdtail [[Asien|Asie]] öbertrait wore, d Bizaichnig ''Asia minor'' erschiint zerstmool im im 5. Jh. n.&nbsp;Chr. bim [[Orosius]]. De byzantinisch Name Anatolie taucht zerstmool im 10. Jh. uuf.

== Geographii ==
[[Datei:Erciyes_From_Aktepe_Goreme.JPG|mini|de Vulkan Erciyes i Zentralanatolie]]
[[Datei:Rural_pontic_house.jpg|mini|e Haimetli im Pontische Pirg]]
Chliiasie isch e Halbinsle, öppe 600 Kilomeeter brait und 1200 Kilomeeter lang. Im Norde litt s [[Schwarzes Meer|Schwarzi Meer]], im Weste d [[Ägäis]] und um Süüde s [[Mittelmeer]]. Im Oste goots bis en [[Euphrat]] ane. Im Norde erhebt sich s [[Pontisches Gebirge|Pontische Pirg]] (höchste Spitz: 3937 m), wo d Chüste vom Schwarze Meer vom Ineland abtrennt und nu wenig Öbergäng frailoot. Im Süüde isch de [[Tauros]] (höchste Spitz: 3734 m), wo im Oste mitem Antitauros is armenisch-iranische Bergland aastiigt (höchste Spitz: 5165 m). S Ineland isch e Hööchebni, im Durchschnitt öppe 900 m öberem Meerspiegel. S het nume wenig Abflüss zo de Meer und so bildet sich meriri Seee, de grööst isch de Salzsee Tuz Gölü (antik: Tatta) i Zentralanatolie. Di grööste Flüss sind de [[Kızılırmak]] (antik: Halys) und de [[Sakarya]] (antik: Sangarios), wo is Schwarze Meer ineflüsset. Gege Weste goot d Hööchebni in e bergigi Chüsteregion öbere, di grööste Flüss dai sind de [[Büyük Menderes]] (antik: Maiandros) und de [[Gediz]] (antik: Hermos). S Chüsteland vo de Ägäis hett vill gueti natüürlichi Häfe und fruchtbaari Flusstääller.
Di Pontischi Chüste am Schwarze Meer isch, wie scho gsait, vom Ineland her schwer zuegänglich, aber au vom Meer her, dos kai gueti natürlichi Häfe hett. D Mittelmeerchüste isch im Weste eener unzuegänglich, i de Mitti isch de Zuegang is Ineland recht guet und im Oste isch di fruchtbari Kilikischi Ebeni, mit e paar Öbergäng is Ineland. [[Kilikien|Kilikie]] isch eng a Syrie uusgrichtet. S Armenische Hööchland isch chliirüümig undertailt und geografisch gege Mesopotamie offe.

S Wetter isch je noch Geget recht underschidlich. Di anatolischi Hööchebini isch troche mit eme kontinentaale Klima. S gitt groossi Temperaturunderschiid zwöschet Tag und Nacht und au Summer und Winter. I de Antiki isch s Klima e bitzeli chüeler und füechter gsii und s hett au Wald ggee. D Hööchebni bistoot vor alem us Steppe, wo för Veezucht gaignet isch. Garte- und Feldbau gits nume a de Flüss und dai, wo gnueg Wasser för Biwässerig umen isch. Di Pontischi Chüste isch füecht und het au im Summer Rege, wo vo starche Wind as waldige Pontische Pirg anetrait werd. D Chüsteregione a de Ägäis und am Mittelmeer hend mediterrans Klima und sind entsprechend fruchtbar.

Tektonisch isch di Anatolischi Platte instabil, well die Arabischi Platte vom Südoste herr starch uf si druckt. Entlang vo de Längsachse verlauft drumm im nördliche Tail e Erdbebezoone. Im südliche Zentralanatolie hets ono Vulkään, wo bis i di historischi Zitt no aktiiv gsii sind, de höchst isch de [[Erciyas Daği]] (antik: Argaios). E zwaits vulkanisches Piet litt z Armenie im Piet vom See [[Van Gölü]]. Anatolie isch riich a [[Obsidian]], e vulkaanische Stai und au a Chupfer-, Silber- und Isenerz. De Abbau vo dene hett scho i de vorhistorische Zitt aagfange.

==Gschicht==
[[Datei:Çatalhöyük view 5.jpg|mini|Çatalhöyük]]
Di anatolischi Halbinsle isch im Lauf vo dr Gschicht von e Hufe verschidnige Völker besiidlet oder beherrscht worde. Us de [[Bronzezeit|Bronzezitt]] zwöschet 2000 und 1200 v.&nbsp;Chr. sind di nödindogermanische Hattier, Kaskäer und [[Hurriter]] bikannt, di semitische [[Assyrer]] und di indogermanische anatolische Völcher, nämli d [[Hethiter]], d Palaer und d [[Luwier]], au griechischi [[Mykenische Kultur|Mykener]] hend sich a de Ägäis- und Mittelmeerchüste scho niderloo. I de [[Eisenzeit|Isezitt]] und [[Antike|Antiki]], ab 1200 v.&nbsp;Chr. bis öppe 600 n.&nbsp;Chr. sind zo de anatolische Völker wie de [[Lydien|Lyder]], [[Karien|Karer]] oder [[Lykien|Lykier]] no anderi indogermanischi Völcher dezuechoo, nämli [[Thraker]], [[Phryger]], [[Armenier]] und di keltische [[Galater]], im Ebne Kilikie zom Tail au semitischi [[Phönizier]] und [[Aramäer]]. D Grieche hend sich a de Chüstene vo allne drai Meer niderloo und nodisnoo isch au s Bineland hellenisiert wore. Geg s End vo de Antiki sind z erstmool [[Türken|Türgge]], en asiatisches Volch, uuftaucht, wo hütt no de grööst Tail biwonet. D [[Kurden|Kurde]] sind en iraanisches Volch.

=== Staizitt ===
I de Altstaizitt (Paläolithikum, bis 9000 v.&nbsp;Chr.) hend de [[Neandertaler|Neanderthaler]] (''Homo neanderthalensis'') und de [[Mensch|Noizittmentsch]] (''Homo sapiens sapiens'') uf de Halbinsle glebt. Us dere Zitt stamed Felsmoolleraie, vor alem mit Abbildige vo Mentsche, Tier und Chrütz. I de Noistaizitt (Neolithikum, 9000-6000 v.&nbsp;Chr.) isch de Mentsch sesshaft woore. De Aabau vo Pflanze het zo starche Veränderige und zomene Entwickligsschub gfüert, wo [[Neolithische Revolution|Neolithischi Revoluzioo]] gnennt werd. Die hett im süüdliche Tail vo de ganz anatolische Halbinsle und im aagrenzende Syrie stattgfunde, bsunders aber i de zentralanatolische Steppe. D Erhööchig vo de Biomasse het au d Veehaltig mögli gmacht, aber vor alem zonere höchere Bivölkerigsdichti gfüert. Di erste groosse Sidlige sind entstande und aini vo der erste Städt isch [[Çatalhöyük]] i de ineranatolische Ebeni vo [[Konya]] gsii, mit ere Gröössi vo rund 13 Hektaare. D Blüeti hett die Stadt um 7000 v.&nbsp;Chr. erlebt. S sind noiji Technologie entstande, Keramik het d Lagerig vo Lebesmittel verbesseret, de Abbau vo Metallerz und Gwünig vo Gold sind uufchoo. Au i de soziale und gaistige Kultur hets Änderige ggee, so hend di groosse Sidlige d Arbetstailig mögli gmacht. D Natuurchräft, womer mit Zauberai het versuecht z biiflusse sind zu göttliche Wese personifiziert wore, wo i chliine Schrain und Kultrüüm vereert wore sind. Da hett zo religiöse Spekutalione gfüert mit theologische Konzept und zom Tail irrealistische Mythe, loosglöst vo de Alltagsrealität.

=== Chopferzitt ===
I de Chopferzitt (Chalkolithikum, 6000-3200 v.&nbsp;Chr.) sind nöd numeno i de Steppe sondern au i de Berge Dörfer entstande. Am [[Marmarameer]] im Nordweste isch es zomene Uustuusch mit de Balkankultuure choo, i de Kilikische Ebni isch ab 4000 v.&nbsp;Chr. de Iifluss us Mesopotamie recht starch wore und de Bau vo Paläst, Tempel und Festige isch öbernoo wore. I dere Zitt sind ersti Werchzüüg us Chupfer hergstellt wore und geg s End vom Chalkolithikum sind au ersti Bronzeobjekt uufchoo.

=== Bronzezitt ===
[[Datei:KarumKanis.svg|mini|Zentralanatolie mit de wichtigste Zentre im 19. und 18. Jh.v.&nbsp;Chr.]]
I de Früene Bronzezitt (3200-2000 v.&nbsp;Chr.) sind i verschidnige Piet palastäänlichi Baute und bifestigti Sidlige uufchoo. Au Waffe us Metall zaiget, as d Gsellschafte chriegerischer woore sind. S het sich e riichi Elitte uusbildet, wi ahand vo Graabfund erchennt were cha. D Iifuer vo Zinn und Edelstai wiiset uf Fernhandel hii. Noji techologischi Errungeschafte sind d Töpferschibe und de Metallguss. I Zentralanatolie hend d Hattier e hööchi Kultur gschaffe, miteme Machtzentrum bi Alaca Höyük. Eri Sprooch, s Hattische, isch mit kannere bikannte Sprooch verwandt.

I de mittlere Bronzezitt (2000-1600 v.&nbsp;Chr.) hend assyrischi Händler i Zentralanatolie afange Handelskolonie (assyr. ''kārum'') gründe. Di grööst und wichtigst Kolonii isch bi Kanis (Kültepe) im süüdliche Zentralanatolie gsii, anderi wichtigi Kolonie sind bi Amkuwa (Alişar Höyük) und [[Ḫattusa|Ḫattus]] (Boğazkale) glege. All die Städt sind vo iihaimische Fürste biherrscht wore. Die Händler hend d [[Keilschrift|Kailschrift]] iigfüert und tuusigi vo Dokument und Briefe hinderloo. Dromm waiss mer recht vill öber ali Bilang vom domoolige Lebe, nöd nu wa de Handel und d Poltik agoot, au privaati Aglegehaite. Under de tuusige vo Näme i dene assyrische Tegscht, chömet e paar [[Hethitische Sprache|hethitischi]], verainzelt au [[Luwische Sprache|luwischi]] vor, si sind di ältiste indogermanische Schriftzügnis. Um 1830 v.&nbsp;Chr. isch Kanis völig zerstört wore, aber glii drufabe noi uufbaut woore, di noie Biwonner sind offesichtlich [[Hethiter]] gsii, wo aber scho lang i Anatolie glebt hend. Um 1730 hett de [[Anitta (Herrscher)|Anitta]] as erste hethitische König de Titel Grosskönig aagnoo.

=== Hethiter ===
[[Datei:Hethiter.svg|mini|Chliiasie zu de Zitt vo de Hethiter]]
Um 1660 hend d [[Hethiter]] e Groossköönigriich gschaffe, wo vo öbbe 1600 bis 1180 vor dr Zitwändi existiert het. Näben [[Altes Ägypten|Egüpte]] und dr jewiilige Groossmacht in Mesopotamie isch s die dritte Groossmacht im östlige [[Mittelmeerraum|Middelmeerruum]] gsi. I de grööste Machtentfaltig hend d Hethiter öber West-, Süüd und Zentralanatolie und Syrie gherrscht, die Pontischi Chüste hett offebar nume i de früene Zitt zo de Hethiter ghört. Um 1180 isch s Hethitische Riich usenander broche und e groosse Tail vom Hethitische Piet isch vo frömde Völcher bisidlet woore. 

D Hethiter hend e hööchi Kultur ghaa und e riichhaltigi Literatur hinderloo. Gschribe hend si i de Kailschrift, wo si us Mesopotamie öbernoo hend, aber a de aigne Sprooch, em [[Hethitische Sprache|Hethitische]] aapasst hend. So abem 14. Jh.v.&nbsp;Chr. isch denebt e Hieroglypheschrift entstande, wo bruucht woren isch um [[Luwische Sprache|luwischi]] Tegscht z schriibe. D Kultur und d Religioo vo de Hethiter het starchi Wandlige döregmacht. I de althethitische Zitt öberwöget hattischi Eliment, ab de mittelhethitische Zitt machet sich düttlichi luwischi Iiflüss bimerkbar und i de noihethitische Zitt isch de hurritischi Iifluss bsunders starch.

=== Isezitt ===
I de früene Isezitt hend im südwestliche Chliiasie und z Syrie hethitischi Könige gherrscht. Z [[Karkamis]] am Euphrat hett offesichtli e Sittezwiig vo de Königsfamili us de Bronzezitt chöne d Macht längeri Zitt erhalte. D Hethiter, wo im [[Altes Testament|Alte Testament]] gnennt wered, bizüchet sich uf die syrische [[Neohethitische Staaten|neohethitische Staate]], wo bis geg 600 v.&nbsp;Chr. existert hend. Di offiziell Sprooch i dene Länder isch aber s [[Luwische Sprache#hluw|Hieroglypheluwische]] gsii, wo i de luwische Hieroglypheschrift gschribe woren isch.

Im 9. Joorhundert isch im spöötere [[Armenien|Armenie]] s Riich [[Urartu]] entstande.

=== Antiki ===
[[Datei:Hisarlik, Troy (2).jpg|mini|Troia]]
In dr Middi vom 6. Joorhundert het dr [[Persien|persisch]] Groossköönig [[Kyros II.]] Chliiasie mitsamt Lydie, Lykie und die griechische Stedt an dr Küste erooberet. Um 500 vor dr Zitwändi isch Südanatolie Däil vom Perserriich worde, noch de [[Perserkriege|Perserchrieg]] isch d Westküste wider vo de [[Antikes Griechenland|Grieche]] beherrscht worde, und noch em [[Peloponnesischer Krieg|Peloponnesische Chrieg]] wider vo de Perser. Dr [[Alexander der Große|Alexander dr Grooss]] isch im Joor 334 mit siner Armee über s [[Marmarameer]] und het d Perser vernichtend gschlaage. Won er gstorbe isch, isch dr grösst Däil vo Chläiasie an [[Lysimachos]] und an [[Seleukos I.]] gfalle. [[Pergamon]] het sich unabhängig gmacht, isch zum iiflussriichste [[Hellenismus|hellenistische]] Staat in Chläiasie worde und isch spööter im Joor 133 vor dr Zitwändi zu Rom cho, wo us em d Browinz [[Asia (Provinz)|Asia]] gmacht het. [[Kelten|Kelte]] aus [[Thrakien|Thrakie]] häi zerst Zentralanatolie blünderet und sich denn vo 275 aa dört niidergloo und s Riich [[Galatien|Galatie]] gründet.

Bis 60 vor dr Zitwändi si d Küsteregione zum Römische Riich cho. In dr früeje Kaiserzit (Prinzipat) isch au s Landesinnere schrittwiis vo Rom annektiert worde und um s Joor 65 si die Browinze iigrichdet worde: Pontus im Norde, Asia im Weste, Lycia et Pamphylia im Südweste und Cilicia (Kilikie) im Südoste. Wo s Riich däilt worde isch, isch Chläiasie zu Ostrom cho. Wo d Araber im Lauf vo dr [[Islamische Expansion]] dr Nooch Oste und Nordafrika de Byzantiner wäggnoo häi, isch Chläiasie zum Zentrum vo dr byzantinische Macht worde.

=== Mittelalter ===
[[Datei:Mehmet I honoraries miniature.jpg|mini|de osmanisch Sultan Mehmet I.]]
Noch dr [[Schlacht von Manzikert|Schlacht vo Manzikert]] (1071) si groossi Däil vo Inneranatolie vo de seldschukische [[Türken|Türke]] erooberet
worde. In dr Zit vo de [[Kreuzzug|Chrüzzüüg]] het Byzanz s mäiste zerst zrugggnoo, denn häi d Türke Chläiasie no äinisch erooberet und 1453 isch [[Konstantinopel]] an d [[Türken|Osmane]] gfalle. Lang häi denn e Hufe verschidnigi Völker dört gläbt, bis die nazionalistische Türke im Erste Wältchrieg aagfange häi, d [[Völkermord an den Armeniern|Armenier z ermorde]], noch em Griechisch-Türkische Chrieg 1919-1922 Millione vo Grieche z verdriibe und noch em Zwäite Wältchrieg e Hufe vo de Grieche und Juude, wo no bliibe si, z drangsaliere und uusezekle.

==D Bevölkerig hüte==
[[Datei:Ankara_Views.jpg|mini|Ankara]]
Hüt lääbe z Anatolie 55 bis 58 Millioone Lüt, die mäiste von ene [[Türken|Türke]], [[Kurden|Kurde]] und Aaghöörigi vo andere [[Liste der Turkvölker|türkische Stämm]]. Es git Minderhäite wie d [[Zaza]], [[Albaner]], [[Araber]], [[Armenier]], [[Aramäer]], [[Bosniaken|Bosniake]], [[Bulgaren|Bulgare]], [[Pomaken|Pomake]], [[Georgier]], [[Lasen|Lase]], [[Griechen|Grieche]], [[Tscherkessen|Tscherkesse]], [[Juden|Juude]] und [[Perser (Volk)|Perser]].

98 % vo de Lüt si Muslime, doodrvo 70–80 % [[Sunniten|Sunnite]] und 20–30 % [[Aleviten|Alewite]]). D [[Christen|Christe]] mache no 0,2 % us, wo s 1910 no e Fümftel gsi isch. Noch dr Volkszellig het s im Joor 2000 no 20'000 [[Juden|Juude]] und 423 [[Jesiden|Jeside]] gee. Die mäiste Jeside si in de letschte 30 Joor usgwanderet.

== Liddratuur ==
* Badisches Landesmuseum Karlsruhe (Hrsg.): ''Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien''. Konrad Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8.
* Volker Eid: ''Im Land des Ararat. Völker und Kulturen im Osten Anatoliens''. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2006, ISBN 3-534-18206-5.
* Michael Zick: ''Türkei. Wiege der Zivilisation'', Konrad Theiss, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-8062-2110-7.
* Media-Cultura (Hrsg.), i Zemenarbet mit em Badische Landesmuseum Karlsruhe: ''Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien''. Konrad Theiss, Stuttgart 2007, DVD-ROM.
* Johann Gustav Droysen: ''Geschichte Alexanders des Großen'', DVA 1955

== Weblingg ==
* [https://web.archive.org/web/20110921154501/http://www.esiweb.org/index.php?lang=de&id=156&document_ID=71 Bericht der Europäischen Stabilitätsinitiative (ESI): Islamische Calvinisten. Umbruch und Konservatismus in Zentralanatolien]
* [http://www.aegeobalkanprehistory.net Aegean and Balkan Prehistory]: Articles, site-reports and bibliography database concerning the Aegean, Balkans and Western Anatolia

{{Übersetzungshinweis|1=de|2=Kleinasien|3=dütsch}}

[[Kategorie:Chläiasie| ]]
[[Kategorie:Region in Asie]]
[[Kategorie:Halbinsle im Middelmeerruum]]
[[Kategorie:Geografii vo dr Türkei]]
[[Kategorie:Osmanischs Riich]]
[[Kategorie:Byzantinischs Riich]]