Quälltext vu Gaius Julius Cäsar aaluege

{{Infobox Monarch
| name           =Gaius Julius Cäsar
| title          =[[Diktator]] vo dr [[Römische Republik]]
| image          =[[Datei:Giulio-cesare-enhanced 1-800x1450.jpg|180px|Büste vom Julius Cäsar.]]
| full name      =Gaius Julius Cäsar
| imperial name  =Caesar Divi Filius Augustus
| reign          =Oktober, [[49 v. Chr.|49 vor dr Ziitwändi (BCE)]] –[[15. März]], [[44 v. Chr.|44 vor dr Ziitwändi]] 
| predecessor    =[[Lucius Cornelius Sulla]] (as Diktator vo dr [[Römische Republik]])
| successor      =[[Augustus]] (as [[Kaiser]])
| consort        =1) [[Cornelia Cinna minor]] [[84 v. Chr.|84 BCE]]–[[68 v. Chr.|68 BCE]] <br />2) [[Pompeia (wife of Julius Caesar)|Pompeia]] [[68 v. Chr.|68 BCE]]–[[63 v. Chr.|63BCE]] <br />3) [[Calpurnia Pisonis]] [[59 v. Chr.|59 BCE]]–[[44 v. Chr.|44 BCE]]
| issue          =[[Julia Caesaris]]
| royal house    =[[Julier]]
| father         =[[Gaius Julius Caesar (Prokonsul)|Gaius Julius Cäsar]]
| mother         =[[Aurelia Cotta]]
| date of birth  =[[12. Juli]] [[100 v. Chr.|100 BCE]] odr [[102 v. Chr.|100 BCE]]
| place of birth =[[Rom]], [[Römische Republik|Römischi Republik]]
| date of death  =[[15. März]] [[44 v. Chr.|44 BCE]]  (im Alter vo 56)
| place of death =[[Rom]], [[Römische Republik|Römischi Republik]]
| place of burial=
|}}

[[Datei:Gaius Julius Caesar.jpg|mini|Gaius Julius Cäsar]]
De '''Gaius Julius Cäsar''' (lat. ''Gaius Iulius Caesar,'' [{{IPA|ˈgaːjʊs ˈjuːlijʊs ˈkae̯sar}}], 100-44 v.&nbsp;Chr) isch en [[Römer|römische]] Politiker, Triumvir, Outor, Fäudherr u Diktator gsi. Är het under anderum [[Gallien|Gallie]] eroberet, d [[Helvetier]] unterworfe, de römisch Bürgerchrieg gwunne u [[Ägypten|Ägypte]] eroberet. Är isch vo Brutus u republikanisch gsinnte Senatore erschdoche worde, wo Angscht gha hei, dass är wet König vo Rom wärde.

== Läbe vor de Politik ==
Am [[14. Juli]] im Jahr Hundert vor Chrischtus isch de Gaius Julius Caesar us Sohn vomne verarmte aber hochadelige Gschäftsma uf d Wäut cho. Caesar stammt nämlich vom Gschlächt vode Julier ab, das si Nachfahre vom Julus, wo dr Sohn vom legendäre [[Aeneas]] gsi isch. Es si schwirigi Zite gsi: De Marius (si Onku) hets i däm Jahr nit gschafft zum sübete Mau us Konsul gwäut z cho u de Lucius Cornelius Cinna isch a gueta Fründ vo de Familie Caesar gsi. Im Jahr 88 v.&nbsp;Chr. isch de Sulla in Rom igmarschiert u het sich us Diktator la usrüeffe. De Sulla het no a di auti Repulik gloobt u het si därum omi igfüert. Är het aber nai no mau gäge Marius verlore, bevor dä wiederum het chönne Konsul cho, isch er 86 v.&nbsp;Chr. gwäut gschtorbe. De Sulla isch jetz beschtätigt gsi. U zu däm Zitpunkt het de Caesar d Tochter vom Lucius Cornelius Cinna ghürate. U het müesse diversi Militärdienscht leischte bis de Sulla zrüggträte isch. Churz nach däm si Tod 78 v. Chr., isch er zrügg cho. Isch zimlich schnäu i de Rat vo de Pontifices ufgnocho.

== Erschti Politischi Aktivität u Triumvirat ==
Scho baud derna isch er zum Pontifex Maximus gwäuta cho, u zwar 73 v. Chr., i där Gschwindikeit isch vorhär no nie eper so hoch ufgschtige. De Caesar het aber meh politischi Macht welle. Är isch de baud amau omi zrüggträte u fasch sofort i Senat gwäuta cho. Aber si Ehrgiz isch unersättlich gsi. Er het sich de mit de fruschtrierte, politisch lahmgleite ehemalige Konsuln Gnaeus Pmpeius Magnus u Marcus Crassus zäme ta. Zäme hi si z erschta Triumvirat büudet. U siehe da, de Pompeius u de Crassus si grad as Jahr später omi Konsul gsi. No as Jahr später, 59 v.&nbsp;Chr. isch de Caesar Konsul cho. Am Schluss vo sire Amtsperiode het er im Ustusch vo 50000 Ma sini Tochter am Pompeius zur Hochzyyt übergä. De Pompeius u de Crassus si 55 v.&nbsp;Chr. nomau zäme Konsul gsi, as Jahr später aber isch de Crassus umcho u z Triumvirat isch usenandkit.

== Prokonsul u de Fäudzug gäge d Helvetier ==
Im aute Rom het mu nach sim Jahr us Konsul z Amt vomene Prokonsul übertrage becho u het sich müesse um irgend eini va de römische Provinze kümmere. De Caesar het nach sim Amtsjahr d Provinz [[Gallia cisalpina]] gwäut. Si Plan isch es gsi nüi Territorie fürz [[Imperium]] z gwünne. U im Norde isch immer no z auta Fiindbüüd va de Gallier gsi. Aber nachdäm fasch es Jahr vergange isch, u är immerno i de Vorbereitig vam Chrieg gsi isch, hetener unverrichteter Dinge omi müesse ga, es sei denn, as gebi dä Chrieg. Da isch mu grad gläge cho, dass sich di helvetische Stämm 58 v.&nbsp;Chr. zäme ta hi, ines Dörfer verbrennt hi u sich underum Grossheuptling [[Orgetorix]] i Richtig Weschte ufe Wäg begä het. Bi Gänf het de Caesar uf si gwartet u het ne gseit, dass si übere Jura müesse ga. De Orgetorix het igwilliget u isch übere Jura gange. Bi [[Bibracte]] het de Caesar mit sim gsamte Heer gwartet u het si bäte zrüggzga, da hets a grossi Schlacht gä. Di zahlemässig wit underlägene Helvetier hi kämpft wi d Löie, aber am Ändi isch de Caesar sigrich blübe u het d Helvetier zwunge zrügga u va den an het mu si nadisna latinisiert.

== Gallischa Chrieg gäge Vercingetorix ==
[[Datei:Caesar campaigns gaul-en.svg|mini|Im Cäsar siini Feldzüg währed em gallische Chrieg]]
(S meischde wo mä über dr Gallisch Chrieg weiss, schdammt vom Cäsar siine [[De bello Gallico|Kommentar über dr Gallisch Chrieg]], in wele er nid nume siini Feldzüg sondern au s Land und siini Iiwohner beschriibt.)

Wo dr Cäsar im Johr 58 vor dr Ziitwändi Prokonsul worden isch, het er dr Zug vo de [[Helvetier]] weschtwärts as Uusred bruucht, für zum ä brovinziali Armee ufzschdelle zum Schutz vo dr römische Nordgränze; und die Armee, wo ziitwiis bis zu zäh [[Legion]]e schdark gsi isch, isch sii Machtbasis worde und s Inschdrument für zum in Rom siini Interesse z fördere. Nach siim Erfolg gege d [[Helvetier]] het er im zweite Johr vo siiner Amtsziit d [[Belger]], wo im Nordoschde vo Gallie gläbt hai, unterworfe. Im Winter druf het s [[Triumvirat]], dr Cäsar, dr [[Pompeius]] und dr [[Crassus]], z [[Ravenna]] beschlosse, ass dr Pompeius und dr Crassus im Johr 55 vor dr Ziitwändi zu Konsule sölle gwehlt wärde und im Cäsar siis [[Prokonsul]]at um fümf Johr bis zum Johr 49 z verlengere siig, was ihm gnueg Ziit wurd gä für zum ganz Gallie z erobere. 

Dr Cäsar het d Bitte vo ä baar Schdämm ihne gege ihri gallische Find z hälfe, uusgnützt für zum sich in die interne gallische Aaglägeheite iizmische und ganz [[Gallien|Gallie]] bis zum [[Rhein|Rhii]] z erobere. Er het au ä Schdrofexpedition noch [[Germanien|Germanie]] uusgfüehrt (55), het aber ennet em Rhii keis Territorium eroberet und bsetzt. Gege [[Britannien|Britannie]] het er zwei Feldzüg gfüehrt (55, 54) und sich jedes Mol wider zruggzoge. Im Johr 53 het er dr [[Rhein|Rhii]] no einisch überquert, aber sii Entscheidig isch gsi, ass dr Rhii die natürligi Gränze vom [[Römisches Reich|Römische Riich]] siig, und so isch s schbööter im Grossen und Ganze bliibe. Im gliiche Johr hai sich z Gallie d [[Treverer]] und [[Nervier]] gege ihn erhobe, si aber nach ä baar Afangserfolg gschlage worde.
[[Datei:Vercingetorix stater n2 CdM.jpg|mini|left|Stater vom Vercingetorix (82-46 v.&nbsp;Chr.), em Afüehrer vo dä Arverner.]]
Im Johr 52 hai d Gallier under em [[Vercingetorix]], em König vo de [[Averner]], ä [[Guerillakrieg|Guerillachrieg]] gege d Römer agfange, d Nochschubwäg vo dr römische Armee underbroche und mit ihrer Taktik vo dr verbrennte Ärde em Cäsar d Verpflägig vo dr Armee sehr schwiirig gmacht. Bi [[Gergovia]] hai so d Gallier zu erschde Mol d Römer chönne schlo, aber denn hai si d Guerillataktik ufgä und si brombt vo de besser organisierte Römer gschlage worde. Dr [[Vercingetorix]] het sich druf nach [[Alesia]] zruggzoge und dr Cäsar het d Schdadt afo belagere und ä 35 Kilometer langi Muure um sä umebaue. Wo ä zweiti gallischi Armee em Vercingetorix het welle cho hälfe, het se dr Cäsar gschlage und gliichziitig dr Versuech vom Vercingetorix uszbräche abgwehrt. Noch em Fall vo Alesia isch dr Vercingetorix in Fessle gleit und sächs Johr schbööter noch em Cäsar siim Driumphzug z Rom im Johr 46 dödet worde. Das isch dr letscht grooss Ufschdand vo de Gallier gsi gege d Römer, chliineri wo s no ge het het dr Cäsar uff s Brudalschde niidergschlage. Er het au s Land usgraubt und ihm Dribut uferleit. Mit däm Gäld het er si Armee zahlt und si politischi Karriere z Rom finanziert.<ref>Gaius Iulius Caesar, ''De bello Gallico,'' Philipp Reclam Jun., Stuttgart, 1980</ref>

Dr Chrieg isch verheerend gsi für Gallie. Noch em [[Plutarch]] si ä Million Gallier umcho und Millione si gfange gnoh und in d Sklaverei verchauft worde.<ref>Plutarch, ''Caesar'' 15, 5 ([http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Caesar*.html#15 engl. Übersetzung]).</ref>

== Römischa Bürgerchrieg, dr Siig gäge Pompeius und d Unterwärfig vo Ägypte ==
=== S Ändi vom Triumvirat ===
[[Datei:Pompejus.JPG|mini|170px|Büschde vom Gnaeus Pompeius Magnus (Kopehage)]]
Im Johr 53 hai d Parther eine vo de Triumvire, dr Crassus, und ä groosse Deil vo siim Heer umbrocht und em andere Triumvir, em Pompeius, isch dr Cäsar z mächdig worde und er het dr Senat afo underschdütze, wo vom Cäsar verlangt het er söll si Armee uuflööse. Wo im Cäsar siis Prokonsulat z Ändi gangen isch, het er müesse befürchte, ass dr Pompeius ihm militärisch wurd überläge si. Dorum isch er am 10. Januar 49 mit dr drizähnte Legion über ä [[Rubikon]] z Italie iimarschiert. Dr Pompeius het z Italie nit gnueg Druppe gfunde für zum em Cäsar mit siine 5000 Ma Widerschdand z leischde und isch nach Brindisi und vo dört nach [[Griechenland|Griecheland]] gange für zum än Armee z organisiere. Dr Cäsar het underdesse Norditalie under sii Kontrolle brocht und isch in Rom iimarschiert. Är het aber kei Flotte gha und het im Pompeius nid chönne nochsegle, dorum isch er dur Südgallie nach [[Spanien|Schbanie]] marschiert und het dört d Legate vom Pompeius mit ihre siibe Legione besigt.

=== Dr Siig über ä Pompeius ===
Vo Schbanie zrugg isch dr Cäsar im Johr 48 widr zum Konsul gwehlt worde. Mit 15.000 Ma het er Adria überquert, aber dr Pompeius het em Niiderlag zugfüegt bi Dyrrhachium (hit [[Durres]] z [[Albanien|Albanie]]). So het er sich nach Thessalie zruggzoge und uf em Wäg au no a baar Schdedt usblünderet. Dr Räschte vo siiner Armee isch mit em Marcus Antonius über d Adria cho und er het am 9. Auguscht 48 em Pompeius si Armee, wo dobblet so grooss gsi sich as si eigni, bi Pharsalus gschlage, aber dr Pompeius sälber isch em entcho und nach [[Ägypten|Ägypte]] gflüchtet, won en dr König Ptolemäus XIII. het lo ermorde.

=== Dr alexandrinisch Chrieg ===
Wo dr Cäsar nach Ägypte cho isch het er es Verhältnis mit dr Kleopatra, dr Schwöschter und Mitregäntin vom Ptolemäus, gha und wo si vo ihrem Brueder us Ägypte verdriibe worden isch, isch dr Cäsar vom Achillas, em General vom Ptolemäus z Alexandria belageret worde, het ich aber chönne befreie und d Drubbe vom Achillas in d Flucht schlo. Dr Ptolemäus isch im [[Nil]] erdrunke und d Kleopatra isch Königin vo Ägypte bliibe (Januar 47). Churz druf het d Kleopatra dr Ptolemäus Cäsar–d Alexandriner hai em Cäsarion-dr chlii Cäsar-gsait–uf d Wält brocht, wohrschiinlig ä Sohn vom Cäsar.

=== Chrieg in Chliiasie ===
In Chliiasie het dr Pharnakos II. vo Pontus die römische Brovinze usblünderet. Dr Cäsar isch wie sie berüehmt Usschbruch s sait cho, het gseh was bassiert und het gwunne (''Veni, vidi, vidi''). Noch fümf Däg isch dr Pharnakos us Chliiasie verdriibe gsi.

=== Die ändgültig Niiderlag vo de Republikaner ===
Dr Senat het immer no Ahänger gha, won ä chlii in alli römische Brovinze verschdeut gsi si. In siim afrikanische Chrieg het dr Cäsar im Johr 46 d Senatsdrubbe underem Metellus Scipio und em Cato em Jüngere bi Thapsus gschlage und s Königriich Numidie zerschdört, wo d Republikaner underschdützt het. Dr Cato het in siiner Feschdig Utica Sälbschdmord begange. Denn isch dr Cäsar zrugg nach Rom und vo dört nach Hispanie wo d Söhn vom Pompeius ihri Machtbasis gha hai. Er het se bi Manda im Johr 45 gschlage und drmit aller organisierte Opposition es Ändi gmacht.

== Kalenderreform ==
Als Pontifex Maximus (oberschter Priischter) isch dr Caesar au fer dr Kalender zueständig gsi. Under ihm isch dr uf ihn daift [[Julianischer Kalender|Julianisch Kalender]] igfüehrt worde. Dr underem Pabscht Gregor 1582 igfüehrt [[Gregorianischer Kalender|Gregorianisch Kalender]], wo hüt in vilene Länder giltet, isch eigetlich numme e verbesserte Julianische Kalender.

== Ermordig vom Cäsar ==
[[Datei:Vincenzo Camuccini - La morte di Cesare.jpg|mini|D Ermordig]]
Nadäm dass de Caesar de römisch Bürgerchrieg gwunne het, isch är unumstrittena Herrscher vo Rom gsi. Är hets aber vermide Aschpruch uf d Königskrona z erhäbe (as git Historiker, wo behoupte, er heigi das no welle nahole), trotzdäm hei diversi Senatore daicht är welli sich zum König la usrüefe. Drum hi Brutus (Caesars Neffe) u Gaius Cassius a Mordplan afa schmide. A de [[15. März|Ide vom März]] (15.) hi di zwö u zä witeri Senatore de Caesar erstoche. De [[Cicero|Marcus Tullius Cicero]] isch, obwol er de politisch Gägner vom Caesar gsi isch, nit debi gsi.

== Di nüi Ära unterem Octavian [[Augustus]] ==
[[Datei:Augustus Bevilacqua Glyptothek Munich 317.jpg|mini|rechts|Dr Augustus]]
Dr Mord vom Cäsar het aber d Republik nit grettet und nur neui Bürgerchrieg agfange. Dr Mitkonsul vom Cäsar, dr Marcus Antonius, im Cäsar si Groossneveu und Adoptivsohn, dr Octavian, und dr Marcus Aemilius Lepidus hai es zweits Triumvirat gformt. Si hai d Republikaner verfolgt und ihri Vermöge iizoge. Dr Brutus het Italie im 44 verlo und het sich, nochdäm er bi Philippi ä Schlacht gege en Antonius und en Octavian verlore het, im Oktober 42 s Läbe gnoh. Denn het dr Octavian siini eigene Verbündete uusgschaltet und isch siit em Johr 31 vor dr Ziitwändi elei an dr Macht gsi. Er het em Land Friide, die sogenannti ''Pax Augusta,'' und Broschberitet brocht.<ref>{{Dtv-lexikon}}, Band 1, S.262</ref>

== Schrifte ==
[[Datei:Julii Caesaris quae exstant.tif|mini|''C. Iulii Caesaris quae extant,'' 1678]]
=== Vollständig erhalteni Wärch ===
* ''Commentarii de bello Gallico''. (Kommentar über dr Gallisch Chrieg).
* ''Commentarii de bello civili''. (Kommentar über dr Burgerchrieg).
* ''De Bello Hispaniensi'' (Autorschaft vom Caesar aazwiflet)
* ''De Bello Africo'' (Autorschaft vom Caesar aazwiflet)
* ''De Bello Alexandrino'' (Autorschaft vom Caesar aazwiflet)

=== Fragmentarisch erhalteni Wärch ===
* Rede:
** ''Orationes in Cn. Cornelium Dolabellam''
** ''Suasio Legis Plautiae''
** ''Laudatio Iuliae amitae''
** ''Ad milites in Africa''
** ''Apud milites de commodis eorum''
** ''Pro Bithynis''
* ''De analogia ad M. Tullium Ciceronem''
* ''Anticatonis Libri II''
* ''Carmina et prolusiones''
* ''Epistulae ad Ciceronem''
* ''Epistulae ad familiares''

== Quälle ==
* Sueton: ''Julius Caesar''. Uufüerlichi antiki Biografii, z. B. mit ere dütsche Übersetzig in: Gaius Suetonius Tranquillus: ''Sämtliche erhaltene Werke''. Magnus, Essen 2004, ISBN 3-88400-071-3, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Julius*.html lateinischer Text] und [https://archive.is/20120530163202/http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Julius*.html englische Übersetzung] bei [[LacusCurtius]]
* Plutarch: ''Alexander/Caesar''. Übers. und hrsg. von Marion Giebel, Stuttgart 1996, ISBN 3-15-002495-1, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Caesar*.html änglischi Übersetzig]

== Literatur ==
* Ernst Baltrusch: ''Caesar und Pompeius.'' Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004, ISBN 3-534-16490-3 (Iifüerig).
* Ernst Baltrusch (Hrsg.): ''Caesar''. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2007, ISBN 978-3-534-20111-2 ''(Neue Wege der Forschung)''.
* Luciano Canfora: ''Caesar: der demokratische Diktator.'' Beck, München 2001, ISBN 3-406-46640-0.
* Karl Christ: ''Caesar: Annäherungen an einen Diktator.'' Beck, München 1994, ISBN 3-406-47288-5.
* Karl Christ: ''Caesar''. In: Manfred Clauss (Hrsg.): ''Die römischen Kaiser. 55 historische Portraits von Caesar bis Iustinian''. 2. Auflage. Beck, München 2001, ISBN 3-406-42727-8, S. 13–25.
* Werner Dahlheim: ''Julius Caesar. Die Ehre des Kriegers und die Not des Staates''. Schöningh, Paderborn 2005, ISBN 3-506-71981-5 .
* Matthias Gelzer: ''Caesar. Der Politiker und Staatsmann.'' Franz Steiner, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-515-09112-1.
* Helga Gesche: ''Caesar''. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1976, ISBN 3-534-05333-8.
* Adrian Keith Goldsworthy: ''Caesar. The Life of a Colossus''. Weidenfeld & Nicolson, London 2006, ISBN 0-297-84620-5.
* Ulrich Gotter: ''Der Diktator ist tot!'' Franz Steiner, Stuttgart 1996.
* Miriam Griffin (Hrsg.): ''A Companion to Julius Caesar''. Blackwell, Oxford u.&nbsp;a. 2009.
* Martin Jehne: ''Caesar.'' 4. aktualisierte Auflage. C.&nbsp;H.&nbsp;Beck, München 2008, ISBN 978-3-406-41044-4 (Iifüerig).
* Christian Meier: ''Die Ohnmacht des allmächtigen Dictators Caesar. Drei biographische Skizzen.'' Suhrkamp, Frankfurt am Main 1980, ISBN 3-518-11038-1.
* Christian Meier: ''Caesar.'' 4. Auflage. dtv, München 1997, ISBN 3-423-30593-2.
* Wolfgang Will: ''Julius Caesar. Eine Bilanz.'' Kohlhammer, Stuttgart u.&nbsp;a. 1992, ISBN 3-17-009978-7 (mit Schwerpunkt auf finanziellen Aspekten).
* Wolfgang Will: ''Veni, vidi, vici. Caesar und die Kunst der Selbstdarstellung.'' Primus, Darmstadt 2008, ISBN 978-3-89678-333-2 (''Geschichte erzählt,'' Band 11).
* Wolfgang Will: ''Caesar''. Primus, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-89678-671-5 ''(Gestalten der Antike)''.

== Weblink ==
{{commonscat|Julius Caesar}}
* {{DDB|Person|118518275}}
* {{VD17|004747615}}
* {{HLS|10301|Caesar, Caius Iulius|Autor=Daniel Nerlich}}
* [https://web.archive.org/web/20080919053343/http://etext.lib.virginia.edu/toc/modeng/public/CaeComm.html Text vom Caesar in änglischer Übersetzig, mit dr Fortsetzige]
{{Livius|caa-can|caesar|00}}
* [http://www.zum.de/geo/rom/caesars_tod.pdf Der Tod Caesars (PDF; 2,1 MB)]
* [https://en.citizendium.org/wiki/Gaius_Iulius_Caesar_%28name%29 Citizendium: Etymologii und Bedütig vom Name ''Gaius Iulius Caesar''] (änglisch)

== Fuessnote ==
<references />

{{Normdaten}}

{{DEFAULTSORT:Caesar, Gaius Julius}}
[[Kategorie:Altrömische Politiker]]
[[Kategorie:Diktator]]
[[Kategorie:Autor vo Sachliteratur]]
[[Kategorie:Historiker]]
[[Kategorie:Heerfüerer]]
[[Kategorie:Literatur uf Latiinisch]]
[[Kategorie:Autor (Alterdum)]]
[[Kategorie:Gschichtsschriibig]]
[[Kategorie:Römischs Riich]]
[[Kategorie:Römer (Antiki)]]
[[Kategorie:Opfer vom ene Attentat]]
[[Kategorie:Maa]]