Quälltext vu Devon (Geologie) aaluege

{{DISPLAYTITLE:Devon (Geologi)}}
{| width="300px" class="toccolours float-right infobox"
! align="center" colspan=2 |< <small>[[Silur]] |</small> Devon <small>| [[Karbon]]</small> ><br /><small>vor {{EZA:Beginn|Devon}}–{{EZA:Ende|Devon}} Millione Johr</small>
|-
| align="center" colspan=2| 
|-
| <center><small>Atmosphärische [[Sauerstoff|O<sub>2</sub>]]-Aadail<br />(Durschnitt iber Periodeduur)</small></center>
| <center><small>ca. 15 Vol %<ref>[[:Datei:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg]]</ref><br />(71 % vum hitige Nivoo)</small></center>
|-
| <center><small>Atmosphärische [[Kohlenstoffdioxid|CO<sub>2</sub>]]-Aadail<br />( Durschnitt iber Periodeduur)</small></center>
| <center><small>ca. 2200 [[Parts per million|ppm]]<ref>[[:Datei:Phanerozoic_Carbon_Dioxide.png]]</ref><br />(9-fach hitig Nivoo)</small></center>
|-
| <center><small>Bodetämperatur (Durschnitt iber Periodeduur)</small></center>
| <center><small>ca. 20&nbsp;°C<ref>[[:Datei:All_palaeotemps.png]]</ref><br />(6&nbsp;°C iber hitigem Nivoo)</small></center>
|-
| align="center" colspan=2| {{Linkbox Devon (Geologie)}}
|}

S '''Devon''' isch in dr Ärdgschicht s viert [[Chronostratigraphie|chronostratigrafisch]] [[System (Geologie)|Syschtem]] bzw. di viert [[Geochronologie|geochronologisch]] Period im [[Paläozoikum]]. S het vor rund {{EZA:Beginn|Devon}} Millione Johr aagfange un vor rund {{EZA:Ende|Devon}} Millione Johr ufghert. S Devon chunnt noch em [[Silur]] un wird vum [[Karbon]] iberlageret.

== Gschicht un Name ==
Syy Name laitet sich ab vu dr britische Grofschaft [[Devon (England)|Devon]]. Dr Name isch anne 1839 vu dr änglische [[Geologie|Geologe]] un [[Paläontologie|Paläontologe]] Roderick Murchison un Adam Sedgwick in di wisseschaftlig Literatur yygfiert wore. Si hän 1839 dr Chärn vum Devon im hitige Sinn as Gstaibildige zwisch em [[silur]]ische un em au nei yygfierte [[karbon]]ische Syschtem uusgschide.

Si hän vum Paläontolog William Lonsdale d Interpretation ibernuu, ass dr [[Sandstein|Sandstai]] vum z [[England|Ängland]] wyt verbraitete „Old-Red-Sandstai“ un dr [[Kalkstein|Chalch]] im Norde vu dr Grofschaft Devon Ablagerige us dr glyche Zyt sin.

== Definition un GSSP ==
Dr Aafang vum Syschtem Devon (un vu dr Stapfle vum [[Lochkovium]]) isch mit em Erschtyysetze vu dr Graptolithina-Art ''Monograptus uniformis'' definiert. D Obergränz bzw. d Devon-Karbon-Gränz isch dur s Yysetze vu dr Conodonta-Art ''Siphonodella sulcata'' definiert. Dr sognännt GSSP ('''G'''lobal '''S'''tratotype '''S'''ection and '''P'''oint, Globaler Aichpunkt fir Stratotype) isch am Biel Klonk bi Suchomasty im Okres Beroun sidweschtli vu [[Prag]] ([[Tschechien|Tschechie]]). Dert erschynt ''Monograptus uniformis'' zum erschte Mol in dr Bank 20.

== Untergliiderig vum Devon ==
S [[System (Geologie)|Syschtem]] vum Devon, wu rund 57 Millione Johr umfasst, wird in drei [[Serie (Geologie)|Serie]] unterdailt:
* Syschtem: Devon ({{EZA:Beginn|Devon}}–{{EZA:Ende|Devon}}&nbsp;[[Mya (Einheit)|mya]])
** Serie: Oberdevon (Obers Devon) ({{EZA:Beginn|Oberdevon}}–{{EZA:Ende|Oberdevon}}&nbsp;mya)
*** [[Stufe (Geologie)|Stapfle]]: [[Famennium]] ({{EZA:Beginn|Famennium}}–{{EZA:Ende|Famennium}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Frasnium]] ({{EZA:Beginn|Frasnium}}–{{EZA:Ende|Frasnium}}&nbsp;mya)
** Serie: Mitteldevon (Mittlers Devon) ({{EZA:Beginn|Mitteldevon}}–{{EZA:Ende|Mitteldevon}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Givetium]] ({{EZA:Beginn|Givetium}}–{{EZA:Ende|Givetium}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Eifelium]] ({{EZA:Beginn|Eifelium}}–{{EZA:Ende|Eifelium}}&nbsp;mya)
** Serie: Unterdevon (Unters Devon) ({{EZA:Beginn|Unterdevon}}–{{EZA:Ende|Unterdevon}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Emsium]] ({{EZA:Beginn|Emsium}}–{{EZA:Ende|Emsium}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Pragium]] ({{EZA:Beginn|Pragium}}–{{EZA:Ende|Pragium}}&nbsp;mya)
*** Stapfle: [[Lochkovium]] ({{EZA:Beginn|Lochkovium}}–{{EZA:Ende|Lochkovium}}&nbsp;mya)

Fir alli Stapfle un Serie vum Devon sin scho GSSP-Pinkt feschtglait un verabschidet wore.

== Paläogeografi ==
[[Datei:Jedburgh unconformity, close up 1.jpg|thumb|Old-Red-Sandstein lageret diskonform uf silurischer Grauwacke bi Jedburgh z Sidoschtschottland.]]
Im Verlauf vum Silur sin di beede Urkontinänt Laurentia un Baltica ändgiltig zämmegstoße, so dass dr Kontinänt Laurussia entstanden isch. Dää paläozoisch Kontinänt wird au „Old-Red-Kontinänt“ gnännt, noch em rote Old-Red-Sandstai, wu in däre Zyt abglageret woren isch.

Dur d Kollision isch s kaledonisch Gebirg gwagse, wu d Bildig dervu scho im Silur aagfange ghaa het. Zwische Laurussia un em dailwyys iber em [[Südpol|Sidpol]] glägene Superkontinänt Gondwana isch dr Rheisch Ozean gläge.

Im Obersilur isch s Hun-Superterran vum Nordrand vu Gondwana abbroche isch no Norde driftet uf Laurussia zue. Zwisch em Hun-Superterran (bzw. Armorica) un Gondwana isch doderdur e nei Meer ufgange, d Paläotethys. Scho im Lauf vum Unterdevon sin Dail vum Hun-Superterran, d Armorica-Gruppe unter Subduzierig vum Rheische Ozean mit erschte Kruschtescholle vu Laurussia kollidiert, wu vu Laurussia abbroche sin. Do het sich im Lauf vum Devon e Meer bildet (bzw. e ozeanisierti kontinentali Kruschte), dr Rhenoherzynisch Ozean. Dää Beryych isch im Lauf vum Devon dur d Kollision vu Gondwana mit Laurussia langsam wider zuegange.

== Klima ==
S [[Klima]] isch im Devon wältwyt ender warm un drucke gsii. D Tämperaturunterschid zwische dr Polarbiet un dr Äquatorregione sin gringer gsii wie hite. Dr Meeresspiegel isch wäg dr gringe Mängi an Inlandyys rächt hoch gläge. Uf em hitige [[Südpol|Sidpol]] isch [[Südamerika|Sidamerika]] gläge mit em hitige Amazonasbecki. Do hän sich in hechere Gebirgslage wäg dr nidere Tämperature Glätscher chenne bilde. D Polarbiet sin aber drotz ass si chieli Tämperature ufgwise hän, nit vu Yys deckt gsii. Z Gondwana uf dr sidlige Ärdhalbchugle in sidlige Braitine het e warm gmäßigt Klima gherrscht.

== Entwicklig vu dr Dierwält ==
[[Datei:Devonianfishes ntm 1905 smit 1929.gif|thumb|Fisch vum Devon. Rekonstruktion vu 1905.]]
[[Datei:Devonianscene.jpg|thumb|Bfanzewält im Devon, Rekonstruktion vu 1872.]]
D [[Fische|Fisch]] hän sich im Devon in ere große Vilfalt entwicklet, vor allem Panzerfisch] (''Placodermi''). Wäge däm wird s Devon au as „Zytalter vu dr Fisch“ karakterisiert. Dr grescht Fisch un glychzytig au s grescht bekannt Dier in däre Zyt isch ''Dunkleosteus'', e Panzerfisch us em spote Devon, wu zue dr Arthrodira zellt un uf e Lengi vu bis zue nyyn Meter chuu isch. Derzue sin d Stachelhai (''Aconthodii'') zum Hegschtpunkt vu ihre Artevilfalt chuu. Erschti gsichereti Fund vu däne Fisch us dr Iberklasse vu dr [[Kiefermäuler|Chiifelmyyler]] stamme us em Silur, im [[Perm (Geologie)|Perm]] sin si uusgstorbe. D Quaschteflosser un de Lungefisch erschyyne zum erschte Mol im Devon.

Gege Änd vum Devon drätte di erschte [[Landwirbeltiere|Landwirbeldier]] (''Tetrapoda'') uf. Gattige wie ''Ichthyostega'' (vor rund 370 Millione Johr) un ''Acanthostega'' hän e [[Amphibien|amphibischi]] Lääbeswyys ghaa. Si ghere zue dr friejer as „Labyrinthodontia“ zue dr Amphibie gstellte Vierfießer, wu sich no Fossilfund vu [[Grönland|Grenland]] im Devon us dr Quaschteflosser entwicklet hän.

Im Oberdevon sin wahrschyns di erschte gfliglete [[Insekten|Insekte]] entstande. In dr Gruppe vu dr [[Kopffüßer|Chopffießer]] sin ab em Emsium d [[Ammoniten|Ammonite]] entstande, wu fir di stratigrafisch Gliderig vum Mittel- un Oberdevon scho ne wichtigi Roll gspiilt hän.

== Entwicklig vu dr Bflanzewält ==
D [[Landpflanzen|Landbflanze]], wu sich wahrschyns scho im [[Ordovizium]] entwicklet ghaa hän, hän sich im Devon wyter uusbraitet. Au do isch s zuen ere Radiation chuu. Wichtigi Bflanze vum Devon sin ''Rhynia'' (Urfarn), ''Baragwanathia'' (Bärlappgwegs), ''Zosterophyllum'' (Urfarn), ''Taeniocrada'' (Urfarn), ''Asteroxylon'' (Bärlappgwegs). In dr fossilierte Wurzle vu ''Asteroxylon'' un au in ''Rhynia'' sin di erschte gsicherete Bewyys fir e [[Mykorrhiza]] gfunde wore. D Mykorrhiza isch e Symbios vu [[Pilze|Pilz]] mit Bflanze, wu dr Bflanze derdur d Wasserufnahm dur d Wurzle lychter gmacht wird. In dr fossilierte Wurzle vu ''Asteroxylon'' finde sich Pilzhyphe un Pilzspore. No dr Uffassig vu vil Botaniker un Ekologe isch dr Landgang erscht mit Hilf vu dr Pilz megli wore.

D Mieschart ''Pallaviciniites devonicus'' us em Oberdevon isch ain vu dr erschte gsicherete Fund vu dr [[Moose|Miesch]]. Die Art wird dr [[Lebermoose|Läbermiesch]] zuegrächnet, gnauer dr Unterklasse Metzgeriidae (au as Ornig Metzgeriales ufgfasst). D Misch mien sich scho friejer entwicklet haa, aber fossilierti Fund sin arg sälte.

In dr sumpfige, tropische Biet vum Oberdevon sin di erschte Wälder entstande. Uus ihne sin di eltschte Chohlevorchuu entstande.

Dur d Uusbraitig vu dr Landbflanze un di dodermit verbunde Staigerig vu dr Photosyntheseaktivitet isch dr Suurstoffghalt vu dr Luft stark aagstiige. Im [[Karbon]] isch er uf e Wärt vu rund 35 Brozänt chuu.

== Literatur ==
* Ivo Chlupac: ''The Bohemian Lower Devonian stages.'' Courier Forschungsinstitut Senckenberg, 55: 345-400, Frankfurt am Main 1982 {{ISSN|0341-4116}}.
* F.A. Roemer: ''Beiträge zur geologischen Kenntnis des nordwestlichen Harzgebirges.'' Palaeontographica, 3(1): 1-67, Kassel 1850 .
* Peter Rothe: ''Quastenflosser und Nacktpflanzen: Das Devon''. Biologie in unserer Zeit, 33(2): 107-115, Weinheim 2003, {{ISSN|0045-205X}}
* M. J. S. Rudwick: ''The Devonian: A system born from conflict.'' In: M. R. House & C. T. Scrutton & M. G. Basset [Hrsg.], ''The Devonian System.'' Special Papers in Palaeontology, Bd. 23: 9-21, 3 Abb.; London 1979 {{ZDB|962621-9}}.
* Ch.A. Sandberg, W. Ziegler, R. Dreesen & J.L. Butler: ''Late Frasnian mass extinction: conodont event stratigraphy, global changes and possible causes.'' Courier Forschungsinstitut Senckenberg, Bd. 102: 267-307, 15 Abb.m, 6 Tab.; Taf. 1-2; Frankfurt am Main 1988 {{ISSN|0341-4116}}.
* J.J. Veevers & C. McA. Powell: ''Late Paleozoic glacial episodes in Gondwanaland reflected in transgressive-regressive depositional sequences in Euramerica.'' Geological Society of America, Bulletin, 98: 475-487, Boulder/Colorado 1987 {{ISSN|0016-7606}}.
* Deutsche Stratigraphische Kommission (Hrsg.): ''[http://www.stratigraphie.de/std2002/download/STD2002_large.pdf Stratigraphische Tabelle von Deutschland 2002]''. Potsdam 2002 ISBN 3-00-010197-7 (PDF; 6,57 MB)
* Kommission für die paläontologische und stratigraphische Erforschung Österreichs der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (Hrsg.): [https://www.nhm-wien.ac.at/jart/prj3/nhm/data/uploads/mitarbeiter_dokumente/lukeneder/2004/Stratigraphische%20Tabelle.pdf ''Die Stratigraphische Tabelle von Österreich (sedimentäre Schichtfolgen).''] Wien 2004 (PDF; 376 KB).

== Weblink ==
{{Commonscat|Devonian|Devon}}
* [https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2020-03.pdf International Chronostratigraphic Chart 2020/03]
* [http://www.geo-lieven.com/erdzeitalter/devon/devon.htm Beispiele für Devon-Fossilien]

== Fueßnote ==
<references />

{{Normdaten}}

{{Übersetzungshinweis|1 = de|2 = Devon_(Geologie)|3 = dütsch|4 = 101866576}}
{{DEFAULTSORT:Devon}}
[[Kategorie:Ärdzitalter]]