Emilio Stainer

Dialäkt: Züritüütsch

Der Emilio Stainer (* 20. Oktoober 1923; † 21. Juni 2025) isch en Leerer gsy, wo sich starch für sys Walserdoorff Alagna (Im Land) und sys Alagnertüütsch (Laindertitzschu) ygsetzt hät. Er isch äine von Letschte gsy, wo na dèè Südwalsertialäkt hät chöne rede.

Sys Läbe

De Stainer hät as Leerer 38 Jaar a verschidene Schuelen im Sesiataal gwürkt.

Under em Gmäindsbresidänt Giovanni Chiara isch er au Gmäindraat von Alagna gsy. Drüberuse hät er sich i verschidene Veräin und Undernämigen anngaschiert: Er hät de Verein Pro loco Alagna und s Walsermuseeum z Kantmud (Pedemonte) mitggründet, isch Bresidänt gsy vo de Folkloregruppe Die Walser im Land und en aktyvs Mitglid vom Kultuurzäntrum Walser Gmai im Land. Vo 1963 bis 2017 isch er au de Verträtter vo de Sesiataal-Walser im Voorstand vo der Internazionaale Veräinigung für Walsertum mit Sitz z Brig gsy. 1983 hät er bim Internazionaale Wälserträffe mitghulffe, wo doozmaal z Alagna stattgfunde hät. Und nöd zletscht hät er d Sista mitggründet, e Firma, wo im Wold der eerscht Schylift vo Alagna poue hät – äine für Aafänger.

De Stainer hät zu dère Gruppen Alagner ghöört, wo am Projäkt vom kanaadische Profässer Sergio Maria Gilardino für s alagnertüütsch Wöörterbuech I Walser e la loro lingua mitgschaffet händ (usechoo 2008) – zäme mit sym Brüeder Marco, de Caterina (Kakkali) Antonietti, der Angela Gagliardini, em Pietro (Peiter) Ferraris und em Giampiero (Hans Peiter) Viotti.^[1] Er hät au chlineri Täggscht gschribe für s Heft Wir Walser vo der Internazionaale Walserveräinigung und äine für s Buech Alagna Valsesia, una comunità walser, wo im Zämehang mit em Walserträffe 1983 usechoo isch (dritti Uuflaag 1999).

I de Nüünzge hät de Stainer na sälber zwäi Büecher gschribe: Walsersproch Brousme, es Glossaar, wo-n-er sälber iluschtriert hät, und Genti operose ai piedi del Rosa, es Buech über s Läbe von ere Räie gschaffige Lüüt, Handwèèrcher und Undernämer im Alagna vom spaate 19. und früene 20. Jarhundert. Vo im isch au d Idee für s Buech Quota 2738 («Hööchi 2738») gsy, wo der Edoardo Frittoli useggèè hät und wo über s Batelioon Intra prichtet, wo i de 1930er-Jaar de Militèèrwääg über de Türlipass zwüschet Alagna und Macugnaga poue hät.

Regelmèèssig hät er dezue ane under em Psöidonym «Stemi» für d Regionaalzytig, de Corriere Valsesiano, gschribe und hät deet über Kuriositèèten und Nöiigkäite us em obere Sesiataal verzelt.

De Stainer isch au äine von letschten Alpini (Soldaate vo den italienische Gibirgstruppe) us em Sesiataal gsy, wo im Zwäite Wältchrieg kämpft gha hät. Im Jänner 1943 isch er yzogen und uf Montenegro gschickt woorde. Im Septämber vom glyche Jaar hät sich aber syni Äinhäit müese de Tüütschen ergèè, und er isch in es Gfangenelaager choo, wo-n-en spööter d Amerikaaner useglaa händ.

Gläbt hät er langi Zyt z Borgosesia wyter unen im Sesiataal. Syni letscht Rue aber hät er z Alagna gfunde.

D Quäle für dèè Artikel

Matteo Pria Falcero: L’alta valle saluta Emilio Stainer, centenario custode delle tradizioni walser. I: La Stampa vom 26. Juni 2025.
Piera Mazzone: Alagna presentazione volume di Emilio Stainer: “Genti operose ai piedi del Rosa”. I: Eventi valsesiana vom 26. Abrile 2022.
Piercarlo Pera: Morto a 102 anni Emilio Stainer, alpino e custode della cultura Walser. I: Notizia Oggi vom 27. Juni 2025.
[Redakzioon:] Emilio Stainer memoria storica che a 98 anni si mette in gioco. Come? Con un libro. I: Corriere Valsesiano vom 10. Februaar 2022.
Carlotta Tonco: Alagna e la valle festeggiano i 100 anni dell’alpino Emilio Stainer. I: Notizia Oggi vom 24. Oktoober 2023.
Maria Camilla Toffetti: Addio a Emilio Stainer, alpino e custode dell’anima Walser: aveva 102 anni. I: Valsesia Notizie vom 27. Juni 2025.

Aamèrkig

↑ Luut em Titelblatt. I der Yläitig vom Wöörterbuech wèèrded uf de Syte 18 au d Schwöschtere vom Kakkali Antonietti, nämli d Lina Rimella und d Pia Rimella, und iri Ggusyne Rini Rimella gnännt; die vier Fraue segid di Letschte, wo s Titzschu na im Alltaag redid (Stand 2008). – Im Naachrueff vom Eddy Steiner im Wir Walser 2/2025 ghäissts, er heb au a der «eerschte Walsergramatik vo Europa» mitgschaffet. Der Autoor vo dèm Wikipediaartikel wäiss nööd, was daademit sell gmäint sy – Gramatike vom Walsertüütsch gits ja scho lang.

[1] Luut em Titelblatt. I der Yläitig vom Wöörterbuech wèèrded uf de Syte 18 au d Schwöschtere vom Kakkali Antonietti, nämli d Lina Rimella und d Pia Rimella, und iri Ggusyne Rini Rimella gnännt; die vier Fraue segid di Letschte, wo s Titzschu na im Alltaag redid (Stand 2008). – Im Naachrueff vom Eddy Steiner im Wir Walser 2/2025 ghäissts, er heb au a der «eerschte Walsergramatik vo Europa» mitgschaffet. Der Autoor vo dèm Wikipediaartikel wäiss nööd, was daademit sell gmäint sy – Gramatike vom Walsertüütsch gits ja scho lang.

[1]