Langete

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Langete (Langenthal)
Wappe vo Langete (Langenthal)
Wappe vo Langete (Langenthal)
Basisdate
Staat: Schwiiz
Kanton: Bärn (BE)
Verwautigschreis: Oberaargouw
BFS-Nr.: 0329i1f3f4
Poschtleitzahl: 4900-4902
UN/LOCODE: CH LAN
Koordinate: 626533 / 229431Koordinate: 47° 12′ 55″ N, 7° 47′ 20″ O; CH1903: 626533 / 229431
Höchi: 481 m ü. M.
Flächi: 17,23 km²
Iiwohner: i15'823 (31. Dezämber 2021)[1]
Website: www.langenthal.ch
Charte
Charte vo Langete (Langenthal)BurgäschiseeInkwilerseeKanton AargauKanton LuzernKanton SolothurnKanton SolothurnVerwaltungskreis EmmentalVerwaltungskreis SeelandAarwangenAttiswilAuswilBannwilBerkenBettenhausen BEBleienbachBusswil bei MelchnauEriswilFarnernGondiswilGraben BEHeimenhausenHermiswilHerzogenbuchseeHuttwilInkwilLangenthalLotzwilMadiswilMelchnauNiederbippNiederönzOberbippObersteckholzOchlenbergOeschenbachReisiswilRoggwil BERohrbach BERohrbachgraben BERumisbergRütschelenSchwarzhäusernSeeberg BEThörigenThunstetten BEUrsenbach BEWalliswil bei NiederbippWalliswil bei WangenWalterswil BEWangen an der AareWangenriedWiedlisbachWolfisbergWynauWyssachen
Charte vo Langete (Langenthal)
ww

Langete oder jünger Langetau oder Langetu, amtlech Langenthal, isch e Stadt un e Ywonergmeind im Verwautigs-Chreis Oberaargou vom Kanton Bärn. Si het meh weder 15'600 Ywohner (2017), und si isch s Zäntrum vo dr Landschaft Oberaargou.

Geografi[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Langete ligt im Langetetau im Schwyzer Mittuland. Im Stadtzäntrum het’s no viu auti Hüser. Zur Stadt ghöre d Dörfer Langete u Schoore (sit 1898) und im Oschte, im Roottau, ou no Schwarzebach, Ungersängi, Ungersteckholz und Chlyroot. Vor Gmeindsflechi si 34 Prozänt landwirtschaftlechs Gebiet, 39 Prozänt si Waud und 27 Prozänt Sidligsflechi.[2]

Im Oschte het’s es grosses Waudgebiet im Gmeindbann.

D Nochbergmeinde vo Langete sy: Roggu, Aarwange, Tuunstedde, Bleiebach, Lotzbu, Obersteckholz, Buesu und Mäuchnou im Kanton Bärn, und ännet dr Kantonsgränze im Kanton Luzärn no Pfaffnou.

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

dr Bahnhof vo Langete
dr Jugendträff u s Kulturzäntrum Auti Müli z Langete

Archäologischi Fund hei zeigt, das i däm Gebiet scho im sächste Joortuusig vor Chrischtus Lüüt gwont hei. Bi de archäologische Ungersuechige ufem Trassee vor «Bahn 2000» z Langeten-Ungerhard het men e Fridhof gfunde, wo vor Iisezyt bis is Früemidduauter, auso währet 1500 Johr, gäng wider isch bruucht worde. Us der Röömerzyt gits no Räschte vo re Therme und vo re Villa ufem Geissbärg, drzue ane no e Villa bim Waudhof.

Vp ane 862 isch die öutischti Urkunde, wo drin dr Name vom Oort s erschte Mou vorchunt; er heisst dört Langatun.

Ane 1032 isch dr Oberaargou und dermit ou Langete vom Königrych Burgund zum Dütsche Rych choo.

Im Joor 1194 hei dr Lütolf und dr Werner vo Langeschtei im Roottaau es Zisterziänserchlooschter gründet; ufemene Stück Land, wo hüt zu Langete ghört. Gly drufabe si d Mönch ane bessere Platz wyter a dr Root unge s Chlooschter Santurbe go boue. Di meischte Höf z Langaton, namentlech ou s Dörfli Schoore, si vo itz aa em Chloschter Santurbe gsi, wo syni Bsitzige dür nahmhafti Schänkige vo Adlige de no gäng erwyteret het. Wo d Langetoner früecher no z Tuunstedde id Chiuche si, hei si 1197 en eigeti übercho. Sid der Middi vom drizäte Johrhundert het die em Chloschter Santurbe yghört. 1336 wird s voue Eigetumsrächt vom Chloschter am Dorf ire Urkund anerchennt, es het denn scho es paar Wirtschafte gä. D Mönche hei äuä au mit de Wässermatte uf em Fäud agfange.

1375 het ou Langeten ungerem Yfau vo de Gugler schwär glitte, d Mönsche hei us de Dörfer müesse flüchte.

1415 hei d Stadt Bärn und s Chloschter es »ebigs Bürgerrächt« bschlosse. Langete isch vo itz unger dr Bärner Landeshoheit gsi und het zum Amt Wange ghört. Di höchi Grichtsbarkeit und d Stüürhoheit isch ou bi Bärn gsi, di nidrigi aber gäng no bim Chloschter. Über vierhundert Johr lang si d Langetaler itz „Diener vo zwöi Herre“ gsi, öppis wo si entwäder drüber hei gchlagt oder wo si uusgnützt hei. Dür di bärneschi Landeshoheit si d Langetaler gäng wi säubschtbewusster worde. Si si aus eigeti Gmeind ufträtte und wirtschaftlech gäng wi innovativer worde. Derzue heisi sit der Reformation e Chüuche, e Chüuchmeier, e Prädikant und s Chorgricht im Dorf gha.

Sid 1480 het’s z Langete e regumässige Märit ggää. 1542 isch ime Grossbrand öpen ei Drittu vom Dorf verbrunne. Ab 1571 het Langete zwöi Johrmärite dörfe dürefüehre, der eint acht Tääg vor Pfingschte, de zwöit zäh Tääg nach Martini. 1613 het Langete chönne s Chorn- und Choufhuus boue u sit doo jede Zischti e Wuchemärit dürefüehre. S «Choufhüsi» über der Langete und zmitts ir innere Aumänd isch zum Symbou vom dörfleche Säubschtbestimmigswüue worde.

1653 isch Langeten im Burechrieg es baar Mou Versammligsort vo de Rebelle gsi. 2256 Chrone Chriegschoschte het s Dorf nachem verlornige Ufstang müesse zahle.

Um 1700 isch Langete gäng no es Buuredorf gsi, aber es het scho wichtigi Chauflüt ggää, mit Handusbeziehige uf ganz Europa. Ane 1730 het me d Märitgass, „ein wüster Wäg voll Kot, dass Reiser und Marktleute ein Ekel darob haben“ – wieme gseit het –, mit Bsetzisteine ufbesseret worde, und über d Langete het mer e Steibrügg boue.

1753 si 53 Langetaler ir Chrämerzunft ygschribe gsi. 1758 het me d Langetaler Elle aus Mäss ygfüert, wo zwöi Zou lenger aus d Bärner Elle isch und bis is 19. Johrhundert füre Lynewandhandu isch brucht worde (Lueg do derzue im Artiku: Auti Mass u Gwicht vor Schwyz).

1760 isch d Landstrooss, wo vo Züri uf Bärn goot, wy im Norde näbe Langete dure bout worde. Sid 1762 het Langete gmäss eme Dekret vo Bärn, glych wi d Bärner Municipalstedt, frömdi Ware dörfe yfüehre und dermit handle. 1785 isch Langeten e Bierbrouerei bewilliget worde, wüus zwüsche Burdlef u Aarou no keni ggä het. 1793 isch Langete i Handussache de Stedt glychgschtöut worde, das heisst d Chouflüt hei ganz frei döörfe Ware ychoufe.

s Amtshuus

1822 isch s eerschten Eidgenössische Offizierfescht z Langetu gsi, d Langetaler Offiziersgsöuschaft isch gly drufabe gründet worde. 1823 het dr Pestalozzi i syr berüehmte Langetaler Reed über d Problem vor Voukserziehig im Fabrigzytauter, wo grad agfange het, gredt. 1833 isch d Sekundarschueu gründet worde (di zwöiti im Bärnbiet nach Chlidietu); 1835 isch im obrigkeitleche Zähtespycher d Notfaustube (das isch dr Afang vom hütige Spitau) uftoo worde. 1857 het Langeten e Bahnhof vor Ysebahn-Linie vo Oute uf Buchsi überchoo; die Bahn isch vo dr SCB gsi. 1865 isch s „Oberaargouer Tagblatt“ (ab 1920 „Langetaler Tagblatt“) gründet worde, 1916 het s Stadttheater uftoo, wo dr Langetaler Bürger und Zürcher Stadtboumeischter Arnold Geiser boue het. 1930 isch d Badi scho, 1969 di Oberaargouisch Musigschueu und 1974 d Regionaubiblere Langete.

Ane 1898 hei sech d Gmeinde Langete und Schore vereiniget, d Burgergmeinde si aber säubschtändig blibe. 1919 het me d Gmeindsversammlig düres Parlament, dr Gross Gmeindrat, ersetzt. Ane 2010 hei ou no d Gmeinde Langete und Understeckholz fusioniert.

1913 isch dr erscht Flugtag ufem Flugplatz Langete-Bleibech gsi.

D Langete het ou baar Joor bih schwärem Waätter es Hochwasser brocht. Ane 1975 isch s Johrhunderthochwasser gsi, wo s Stadtzäntrum wider überschwemmt het. D Gmeinde a dr Langete hei e Gmeindschutzverband biudet zur Lösig vor Überschwemmigsfrog. Ane 1991 het me dr Entlaschtigsstolle vor Langete z Madiswil uftoo.

Regierig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Legislative isch de vierzigchöpfig Stadtrot, wo jede Monet tagt. D Exekutive isch de sibechöpfig Gmeindrot. Stadtpräsidänt isch de Reto Müller (SP), wyteri Mitglider vor Exekutive si: de Markus Gfeller (FDP, Öffentlechi Sicherheit), de Roberto Di Nino (SVP, Finanz und Stüürwäse), de Pierre Masson (SP, Versorgig und Entsorgig, Energy und Umwäutschutz), d Helena Morgenthaler-Baumann (SVP, Kuutur und Sport), de Michael Witschi (FDP, Soziauwäse, Autersfroge und Gsundheit) und de Matthias Wüthrich (GL, Ressort Büudig und Jugend).

Ywohner[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Quäuue: Bundesamt für Statistik 2005[3]

Jahr 1850 1860 1870 1880 1888 1900 1910 1920
Ywohner 3032 3075 3637 4101 4095 4799 5963 6280
Jahr 1930 1941 1950 1960 1970 1980 1990 2000
Ywohner 7257 8036 8933 10974 13007 13408 14350 14078

Dr Uusländeraateil isch 2010 öpe bi zwänzg Prozänt gsi.[2]

Religion[ändere | Quälltäxt bearbeite]

62,7 Prozänt vo de Ywohner si refermiert, 18,4 Prozänt si römisch-katolisch (Stang 2000).[2]

Politik[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Bi de Naztionaurotswahle 2011 het s das Ergebnis ggää:[2] BDP 12,1 Prozänt, CVP 1,5 Prozänt, EVP 4,8 Prozänt, FDP 16,7 Prozänt. GLP 5,7 Prozänt, Grüeni 7,7 Prozänt, SP 22,7 Prozänt, SVP 22,5 Prozänt, Angeri 6,3 Prozänt.

Gmeindspresidänt vo Langete isch dr Reto Müller (2017).

d Porzi Langete

Wirtschaft[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Langete isch e Induschtrystandort, bekannti Firmä wi d Ammann, d Motorex, d Kadi AG, d Porzelaanfabrigg Langete und d Lantal Textiles hei ihre Sitz hie. S Induschtriipotenzial vom Oberargouer Zäntrum isch ou dank der Isebahnlinie vo Oute uf Bärn gross.

Firmegründige:

  • 1862 d Gugumaa Textiufirma
  • 1869 d Maschinefabrigg Amme
  • 1881 d Ruckstueu
  • 1889 d Lynewäberei Langete
  • 1906 d «Porzi» (Porzelaanfabrigg) Langete; die het 1937 dr eerscht Elektrodunuofe vor Wäut ygweit.

Ane 1922 isch di kantonali Landwirtschaftsschueu Waudhof boue worde.

Kultur, Kunscht, Büudig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Näbem Kunschthuus Langete isch ou s Design Center Langete e nazionau beachteti Kuuturinstitution.

Angeri Sache sy:

  • d Badi
  • dr Hirschpark
  • s Stadttheater

Vouksschueu (Primarstufe und Sek)

  • Chrüzfäud I–III
  • Hard
  • Elzmatt
  • Chrüzfäud IV

Maturitätsschuele:

  • Büudigszäntrum Langete (BzL)

Sproch u Dialäkt[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Bir Voukszöuig 2000 hei vo de 14'078 Ywohner 85,3 Prozänt Dütsch aus Houptsproch aagäh, 0,8 Prozänt Französisch u 3,4 Prozänt Italiänisch.

Dr Dialäkt vo Langete ghört zum Hochalemannische.

dr SC Langetu

Sport[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • De Schlyfschueklub Langete SCL (Yshockey) het sit der Saison 2002/03 ir NLB (zwöitchöchschti Liga) gspüut. I dr Saison 2017/2018 isch dr SCL i dr «Swiss League» ufem zwöite Platz.[4] D Heimspüu si im Schore. D Juniore vom SC Langete spile sit nöischtem ir höchschte Junioreliga.
  • De ULA (Unihockey Langete Aarwange) spüut sit dr Saison 2007 ou ir NLB.
  • De FC Langete (Fuessbau) spüut ir 2. Liga Interregio.

Stedtepartnerschafte[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Langete het zwöi Stedtepartnerschafte, eine miter Walliser Gmein Brig-Glis und eini mit der italiänische Stadt Neviano. D Stadtpartnerschaft het sech vorauem us em höche Atöu a italiänische Gaschtaarbeiter gää, wo z Langete unger angerem ir Porzellanfabrik Langete, Creation Boumaa, Amme Maschinebou, Lynewäberei Langete und no vüune angerne gschaffet hei. Jedes Johr gits e Schüeleruustuusch, wo d Langetaler im Herbscht uf Neviano chöi und d Nevianesi im Winter uf Langete.

Persoone[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Weblink u Literatur[ändere | Quälltäxt bearbeite]

 Commons: Langete – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnote[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  1. Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2021. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2021 zusammengefasst. Abruf am 17. November 2022
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Mai 2012
  3. Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[5] [6] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch)
  4. Swiss League. Archiviert vom Original am 21. März 2018; abgruefen am 1. März 2018.