Kanton

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
(Witergleitet vun Kanton (Schweiz))
Dä Artikel behandelt d Kantön vu de Schwiz. Für witteri Bedüttige vum Wort lüeg Kanton (Begriffsklärung).
d Schwizer Kantön

En Kanton (au: Stand, früehner au Ort) isch en Gliidstaat vo de Schwiizerische Eidgnosseschaft.

dr Begriff Kanton[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Im 14. Johrhundert het me d Bündnispartner vo dr Alten Eidgnosseschaft as «Stadt» oder «Land» bezeichnet, spöter isch drfür au dr Begriff «Ort» uffcho. Däm het im Französische ‹canton› entsproche, e Bezeichnig, wo zum erste Mol 1475 in eme Friburger Dokumänt bruucht wird und sich denn in dr ganze Romandie und im Tessin verbreitet het. In dr Dütschschwiiz het mä in dr zweite Helfti vom 16. Johrhundert dr Begriff «Stand» vorzoge, und erst im 17. Johrhundert isch «Kanton» au bi de Alemanne vorcho. D Helvetik het 1798 d Begriff Stand und Ort abgschafft und «Kanton» as Bezeichnig für die oberste Verwaltigseinheite iigfüehrt. Sit dr Mediationsakte si «Kanton» und «Stand» synonym bruucht worde, und au dr Bundesstaat het 1848 beidi Begriff übernoh.

s politische System[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Kantön oder d Ständ sind Staaten im Chlyne. Jede vo de 26 Kantön hätt en eigeni Verfassig, en eiges Parlament (die heisse Grosse Rat, Kantonsrat, Landrat oder Parlamänt), en eigeni Regierig (Regierigsrat, Regierig, Staatsrat, Standeskommission) und eigeni Gricht (Obergricht, Kantonsgricht, Bezirksgricht, Chräisgricht, Vermittler, Fridesrichter usw.). D Parlamänt händ je nach Grössi zwüsche 49 bis 180 Sitz, d Kantonsregierige zelet je nach Kanton föif odr sibe Mitglidr.

Alli Berich, wo nid vo de Verfassig odr vom ene Bundesgsetz am Bund zuegwise werdet, ghöret automatisch id Kompetänz vo de Kantön (z. B. s Schuelwäse, Teil vom Gsundheitswäse, s Planigs- und Bourecht, d Polizei, d Gerichtsverfassig, Stüüre u. a.). By vilne vo dene Berych hätt de Bund aber glych nones Wörtli mitzrede. Drum isch mängisch vom ene «Kompetänzwirrwarr» d Red. Umgchehrt redt me vom «Kantönligeischt», wänn d Lokal- oder d Regionalpolitik nöd wott über iri Gränzen useluege.

I de beide Kantön Glarus und Appizell Innerrhode git’s no bis hütt einisch im Jahr d Landsgmeind, wo s Stimmvolch vo Hand abstimmt und sini Kantonsvertreter wählt.

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Di sogenannten Urkantön, wo ane 1291 (odr wahrschinli au früehner) en erschte Bund mit enand gschlosse händ, sind Uri, Schwyz und Underwalde. I dr Alten Eidgnosseschaft hätt mer zu de Kantön «Ort» gseit. Drum redt mer no hütt vo den Acht Alten Ort, wo den zu de 13-örtige Eidgnosseschaft uusgwytet worde sind. Verbündeti, wo nonig Vollmitglidr i de Eidgnosseschaft gsi sind, hätt mer als zuegwandti Ort bezeichnet.

I de Helvetische Republik (1798–1803) sind d Kantön denn nume no Verwaltigsbezirk gsi ohni Autonomi. D Grenze sind neu zoge worde, dass alli Kantön ungfäär glych gross und politisch zueverlässig sind. Zue säber Zyt hätts die alte Kantön Basel, Bärn, Züri, Friburg, Schaffhuuse, Soledurn, Wallis wo zum Deil Gebiet verlore hai bi dr Neuiideilig, und die neue Kantön Bade, Bellinzona, Léman, Lugano Linth, Oberland, Rhätie, Säntis und Waldstette gäh, wo spöter wider neuiideilt worde si oder en andere Name übercho hai, und d Kantön Aargau und Thurgau. Gämf het nit zur Republik ghört, wil Frankriich s am 15. April 1798 anektiert het.

Mit dr Mediationsverfassig 1803 sind s denn 19 Kantön gsi, wo wider e gwüssi Autonomii gha hän, und nach em Wiener Kongress 1815 22. De jüngscht, de 23., isch de Kanton Jura, wo sich 1979 vom Kanton Bern abgspalte hätt.

Halbkantön[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Hütt redt mer meischtens vo 23 Ständ und 26 Kantön, will sich zwei i Halbkantön ufgspalte händ: Appezöll Inneroode, Appezäll Osserode, Basel-Stadt und Baselbiät. Obwaldä und Nidwaudä sind „Halbkantön“, obwohl si nie zäme ein Kanton gsi sind. Im Ständerat hän alli sächs jeweils numen ein Sitz, di andere händ zwei.

Lischte mit Eckdate[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Kennz. Wappe Kanton Bitritt Houptort Iwohner1 Flechi
km²
Bev.- Dichti2 Azahl Gmeinde Offizielli Sproche
ZH s Wappe vom Kanton Züri Züri 1351 Züri 1'487'565 1'729 860 166 Dütsch
BE s Wappe vom Kanton Bärn Bärn 1353 Bärn 1'026'227 5'959 172 347 Dütsch, Französisch
LU s Wappe vom Kanton Lozärn Lozärn 1332 Lozärn 403'341 1'493 270 83 Dütsch
UR s Wappe vom Kanton Uri Uri 1291 Altdorf 36'142 1'077 34 20 Dütsch
SZ s Wappe vom Kanton Schwyz Schwyz 1291 Schwyz 155'836 908 172 30 Dütsch
OW s Wappe vom Kanton Obwalde Obwaldä 1291 Sarne 37'376 491 76 7 Dütsch
NW s Wappe vom Kanton Nidwaude Nidwaudä 1291 Schtans 42'547 276 154 11 Dütsch
GL s Wappe vom Kanton Glaris Glaris 1352 Glaris 40'141 685 59 3 Dütsch
ZG s Wappe vom Kanton Zug Zoog8 1352 Zug 123'925 239 519 11 Dütsch
FR s Wappe vom Kanton Friburg Frybùrg 1481 Frybùrg 311'830 1'671 187 136 Französisch, Dütsch
SO s Wappe vom Kanton Soledurn Soledurn 1481 Soledurn 269'375 791 341 109 Dütsch
BS s Wappe vom Kanton Basel-Stadt Basel-Schtadt 1501 Basel 193'021 37 5'217 3 Dütsch
BL s Wappe vom Kanton Basel-Land Baselbiet 1501 Lieschtl 285'572 518 551 86 Dütsch
SH s Wappe vom Kanton Schaffuuse Schafuuse 1501 Schafuuse 80'761 298 271 26 Dütsch
AR s Wappe vom Kanton Appezöll Osseroode Appezäll Osserode 1513 Herisau3 54'947 243 226 20 Dütsch
AI s Wappe vom Kanton Appezäll Inneroode Appezöll Inneroode13 1513 Appezöll 16'003 173 93 6 Dütsch
SG s Wappe vom Kanton Sanggalle Sanggale 1803 Sanggale 502'476 2'026 248 77 Dütsch
GR s Wappe vom Kanton Graubünde Graubünda 1803 Chur 197'529 7'105 28 108 Dütsch, Rätoromanisch, Italiänisch
AG s Wappe vom Kanton Aargau Aargou 1803 Aarau 663'342 1'404 473 212 Dütsch
TG s Wappe vom Kanton Thurgau Thurgau 1803 Frauefeld 270'672 991 273 80 Dütsch
TI s Wappe vom Kanton Tessin Tessin 1803 Bellinzona 354'357 2'812 126 115 Italiänisch
VD s Wappe vom Kanton Waadt Waadt 1803 Losann 784'681 3'212 244 309 Französisch
VS s Wappe vom Kanton Wallis Wallis 1815 Sitte 339'060 5'224 65 126 Französisch, Dütsch
NE s Wappe vom Kanton Neueburg Nöieburg 1815 Nöieburg 178'537 803 222 31 Französisch
GE s Wappe vom Kanton Gämf Gämf 1815 Gämf 489'361 282 1'733 45 Französisch
JU s Wappe vom Kanton Jura Jura 1979 Dälschberg 73'106 839 87 55 Französisch
CH s Eidgenössische Wappe Schwiiz Bärn 7'261'200 41'285 174 2'889 Dütsch, Französisch, Italiänisch, Rätoromanisch

Bemerkige:
1 Stand: 31. Dezember 2016, gemäss em Bundesamt für Statistik
2 Ihwohner pro km², Stand: 31. Dezember 2016
3 Sitz vor Kantonsregierig und em Parlamänt, Sitz vor Justiz isch Troge
8 bis do: die Acht Alte Ort
13 bis do: die Driizäh Alte Ort

Die zwöibuchstabige Kantonsabchürzige si vrbreitet, si werden u. a. bi den Autokennzeiche brucht und wärde ou i dr ISO 3166-2:CH brucht (mit em Präfix "CH-", z. B. CH-SZ für dr Kanton Schwyz).

Literatur[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Ekschterni Syte[ändere | Quälltäxt bearbeite]