Herchoo vo de Schwyzer
S Herchoo vo de Schwyzer, chorz au nume Herchoo gnennt, isch en alti Saag, wo d Abstamig vo de Schwyzer, Underwaldner und Haslitaler us Schwede bihandlet und au erchläärt, wie die Länder zo erem Woppe choo sind. D Saag isch im 15. Joorhundert entstande und scho denn vo de Historiker kritisiert wore. Si isch i de 1490er Joor literarisch verarbaitet wore. Vo dem Tegscht sind zwoo latinischi Versione und sechs tütschi Versione erhalte. Denebet gits no verschidnigi Nebetöberlifrige, en usfüerlichi Variante stammt vom vom Historiker Petermann Etterlin († um 1509). Uf de Schwyzer Landsgmaind ane 1531 isch bischlosse wore, as d Schwyzer nochem Bete ono em schwedische Herchoo gidenke sölid.
d Saag[ändere | Quälltäxt bearbeite]
s Herchoo[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Zo de Ziit vom schwedische König Cisbert (Gisbertus) und em ostfriesische Herzoog Cristoffel (Cristoferus) isch e groossi Tüüri und Hungersnoot uusbroche. S Volch isch zämechoo und isch öberichoo, as e Tail uuswandere söll, wo dör Löösle bistimmt weri. Zo de 6000 Schwede hend sich 1200 Ostfriese gsellt.
Die Schaar isch denn geg Süüde gwanderet, mit em Ziil Room. Wo si an Rhii choo sind, hend ene d Franke under de Herzöög Priamus (Priamus Francus) und Peter von Mos (Petrus de Paludibus) de Weeg verstellt, miteme Heer, wo viermool gröösser gsii isch, as s Heer vo de Schwede. D Schwede hend as Hoptmane de Schwyter (Suicerus) und de Remus gwäält und d Ostfriese de Wadislaus vo de Stadt Hassnis. Die hend d Franke bisigt und sind deno de Rhii no ufe gwanderet und denn is Lampartisch Pirg choo, bim Berg Freckmünd (Fractis Mons, Brochen Birg).
Wo d Schwede is Tal vo Brunne choo sind, hend si wöle iischiffe, för uf Room. Aber do isch e mächtige Föö uufchoo, wo nöd het wöle ufhöre. Do sind si im Tal umegloffe und hend gfunde, as es äänlich wie eri schwedischi Haimet usgsächi und bischlosse do z blibe. Doch do sind sich de Schwyter und sin Brüeder Schey i d Hoore groote, no welem vo dene baidne da Land binennt were söli. S isch zom Zwaichampf choo und debii het de Schwyter sin Brüeder Schey töött.
De Remus het mit sinene Lüüt s Land Underwalde bisidlet und d Ostfriese sind öber de Brünig is Taal vo de Aar gwanderet und hend da Tal Hasli gnennt, noch de Haimetstadt Hassnis vom Herzog Wadislaus.
d Faanelegende[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Noch dem de Eugenius - e Haid - z Room de Chaiserthron usurpiert het, hebid de Poopst und de rechtmäässig Chaiser Theodosius I. d Schwyzer um Hilf grueffe. Wäred de Schwyter und de Remus Loiestadt (Leonia) iignoo hebid, hebi de Wadislaus em Gotekönig Alarich I. gholfe, d Stadt Room z erobere um de haidnischi Eugenius z vertriibe und de Poopst z rette. Do wege de Haslitaaler und de Schwyzer ase Room för s Christetum grettet wore sai, hebid de Poopst und de Chaiser ene versproche, eri Wünsch z erfüle.
D Schwyzer hend bette, as si im Land Schwyz för immer lebe töörid und riichsfrai bliibid. Dezue wöled si e roots Banner mit eme chliine wiisse Chrütz, as Zaiche för eri frommi Hilf bi de Rettig vom christliche Room. D Haslitaaler hend ebefalls um d Riichsfraihait bette und im Banner de Chaiseradler wöle haa, well si de Chaiser grettet hebid. Die Bitte saied denn erfüllt wore.
Variante[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Di literarischi Variante verzichtet uf de Brüederchampf. E bsundrigi früeni Version findet sich bim Sigismund Meisterlin († um 1488) i sim Chronicon Norimbergense (Nüreberger Chronik). Denoo hebid sich nochem Tod vom Attila i de Berge Hune niderloo. De Hopma Switter heb im Taal und siin Brüeder Senner uf de Alp z Säge ghaa. Noch dene beede wörid di ante Bergsenn und di andere Schweitzer gnennt.
Spööteri Versione nened de Füerer vo de Underwalndner Rumo astell vom Reums de vo de Haslitaler Resti astell vom Wadislaus.
D Faanelegende isch nooträglich ergänzt wore. Deno het de Remus, de Füerer vo de Underwaldner, drum bette, as im Woppe de Schlössel vom Petrus abbildet wöre. Wo d Underwaldnaer haiwärts zoge sind, het s aber de Popst graue, as er di pööpstliche Insignie vergee het und het e Pott loosgschickt, um d Underwaldner zruggzhole. Doch die sind schneller gsii und wo de Pott i d Berge choo isch, hets en gförcht und isch uf Room zrugg, ooni siin Uuftraag uszfüere.
Uursprung vo de Saag[ändere | Quälltäxt bearbeite]
De Ursprung vo de Faanelegende und em Herchoo sind verschide.
D Faanelegende isch i sim Chern - nämli as d Schwyzer em Poopst im Champf gege Haide ghulfe ha söled - scho im früene 15. Joorhundert griiffbar. Di rooti Faane isch sitt grob um 1300 bizüügt, s Eggquartier mit de Arma Christi isch um 1400 dezeuchoo. Erst mit de glehrte literarische Verarbaitig vom Herchoo um 1490 isch d Faanelegende mit eme Text usem 14. Joorhundert verbunde wore, em Liber Augustalis vom Benvenutus de Rambaldis (1338?-1390).
S Herchoo isch echli spööter i de Mitti vom 15. Joorhundert entstande. D Ursach törst im Konzil vo Basel (1431-1445) lige. Dozmol hend sich d Förste gstritte, wer am beste Platz im Konzil sitze tööri. De Nicolaus Ragvaldi, de Sprecher vom schwedische König, het inere Reed am 12. November 1434 a de christliche Welt dütli gmacht, as d Gote no vor de Röömer s Christetum agnoo hebid und as de schwedischi König as König vo de Schwede und vo de Gote drom de vorneemsti Först sai. Offebar isch as e Folg vo dere Reed s "Gotetum" noi entdeckt und verherrlicht wore und d Spanier hend schnell entdeckt, as si as Noofaare vo de Westgoote di echte Erhalter vom Christetum saied. D Äänlichkait vom domoolige latinische Name vo Schwede (Suecia) und vo Schwyz (Suicia) isch offebar bi de Aidgnosse ruchbar wore, und drus use isch möglicherwiis denn s Herchoo us Schwede entstande. Ane 1443 het s Basler Konzil versuecht im Alte Zörichrieg zwöschet Zöri und Schwyz z vermittle, wa ebefalls e wittere Uuslöser vo de Saag sii chönnt, scho nume drum, wel asigi Saage imene Chrieg gern uufgnoo wered.
De Felix Hemmerli († 1458/62) het i de Polemik vom Alte Zörichrieg e Hasschrift gege Puure verfasst: De nobilitate et rusticitate Dialogus (»Gsprööch zwöschet em Adel und em Puur«) und isch debii ganz wüest öber d Schwyzer herzoge. Er het si as typischi "Chueschwyzer" bischribe, wo nume em Titel noo Buuretrampel saiet, villmee stinket si ase, as d Chüe mainet si wered Artgnosse und no ganz anderi schlimme Vorwüürf bis zum Sex mit Chüe. Denn schriibt er, as si ursprüngli di vom Karl em Groosse bisigte Sachse saiet, wo ane 806 an Gotthart stroofversetzt wore saied. Wo si is Land cho sind hebed si uf sächsisch gsait gha: »Wir wellen hie switten!« (Do wömmer schwitze!). Und dodevo sai de Name Schwyz entstande und well si hüüffig bis uf s Bluet gschwitzt hebid, sai ene e bluetroots Woppe ggee wore. Die ghässigi "Anti-Saag" törst en Indiz sii, ass dozmol im Tal Schwyz d Schwedesaag scho bikannt gsii isch.
Zerstmool schriftlich erwäänt werd d Saag im Wiisse Buech (1470/72) vom Hans Schriber:
- Dar nach sind kómen lút von Sweden gan Swijtz, das dera da heim ze vil was.
Interessanterwiis isch au z Schwede selber öber e Verwandtschaft zwösched de Aidgnosse - wo denn scho mengisch au Schwiizer gnennt wore sind - und de Schwede spekuliert wore. De schwedischi Historiker Ericus Olai het 1486 sis Werch Chronica regni Gothorum (Gschicht vom Goteriich) useggee und gschribe, as Schwede früener us fööf, denn us zwai Königriich bistande hebi, nämli us Schwede (schwed. Sverige) und usem Goteriich (schwed. Götland). Drum werdi Schwede Zwerike »Zwai Riich« (duo regna) gnennt und dodevo sai Zurik entstande und uf latiinisch Turegum, wa au »Zwai Riich« bidüüti. Und d Aidgnosse wered noch Schwede (Suecia) au Sueci gnennt.
Politischi Wörkig[ändere | Quälltäxt bearbeite]
I de 1520er Joore het Schwyz e Sittemandat usegee, wo sich geg d Reformation ggrichtet het. So sind religiösi Diskusione verbotte wore und di völigi Troiji gegenöber em Bischof vo Chostez isch gforderet wore. De Paragraph 11 verlangt debii, as jede bim Mittag- und Bettlüüte föf Paternoster, föf Avemareje und s Apostolischi Credo bette söll, under anderen au »zum Andenken, wie unsere Altvorderen aus Schweden in dieses Land kommen sind«.
Am 10. Aprile 1531 sind d Schwyzer zonere usserordetliche Landsgmaind uf de Weidhueb zämecho und hend s Adenke a s Herchoo bstätigt:
- »… bedacht und betrachtet unser fromen Altvordern Harkommen, wie die uss Schwedyen von Hungersnott wegen mitt dem Loss ussgetryben. Unnd als sy von dem Lanndt Schwedyen usgangen, hatt man inen bevolchen, das sy sich theinem irdischen Herrn underwerffen noch eygen machen, sunder allein sich dem Herren Gott …. ergeben. Und dem zu Eeren, Lob und Danck … söllten sy … betten fünff Paternoster, fünff Ave Maria und ein cristenlichen Glouben. Semlichs haben unser frommen Vordern uss Schwedyen an uns bracht.«
Die Bistimig isch aistimig agnoo wore. Am gliiche Taag isch z Zöri de Städtetag zämechoo, wo drai Taag lang duuret het. D Zörcher hend dozmol bischlosse a de Föf Orte de Chrieg z erchlääre, wa zom Zwaite Chappelerchrieg gfüert het. I dere gspannte Stimig het d Saag vom Herchoo bi de Schwyzer e bsundrigi Chraft und Wörkig gune.
Im 16. Joorhundert isch e Bild ufem Schwyzer Roothuus gmoolet wore, wo de Brüederchampf zwöschet em Schwyter und em Schey abbildet.
Früeni Kritik[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Humanistischi Historiker usem spoote 15. und em 16. Joorhundert hend d Uusinigkait vo de Faanelegende und au vom Herchoo sachlich widerlege chöne oder si hend d Saag ase umgmodlet, ass si is domoolige Gschichtswösse passt het.
Literatur[ändere | Quälltäxt bearbeite]
- Albert Bruckner: Das Herkommen der Schwyzer und Oberhasler. In: Quellenwerke zur Entstehung der Schweizerischen Eidgenossenschaft. Aarau 1961.
- Guy P. Marchal: Die frommen Schweden in Schwyz. Basel 1976. ISBN 3-7190-0661-1
- Gerhard Winterberger: Die Herkunft der Oberhasler. In: Berner Zeitschrift für Geschichte und Heimatkunde. 17 (1955)
Weblink[ändere | Quälltäxt bearbeite]
- Die Herkunft der Schwyzer uf sagen.at
